DOI article:
Harasimowicz, Jan: Protestancka architektura kościelna XVI–XVIII wieku w Polsce i krajach sąsiednich
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0081
PROTESTANCKA ARCHITEKTURA KOŚCIELNA XVI-XVIII WIEKU W POLSCE I KRAJACH SĄSIEDNICH
81
21. Jelenia Góra (m. pow., woj. dolnośląskie), rzymskokatolicki kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego
(do 1945 ewangelicko-luterański kościół Łaski im. Świętego Krzyża, do 2012 rzymskokatolicki kościół Garnizonowy),
zbudowany 1709-1718. Widok wnętrza w stronę ołtarza i prospektu organowego. Fot. S. Szupieńko
budowle murowane na planie krzyża greckiego (il. 21), natomiast dla górnośląskiego kościoła w Cieszynie,
wysuniętego daleko na południe, wybrano schemat emporowej sali z półkoliście zamkniętą przestrzenią
ołtarzową, na przełomie XVI i XVII w. stosowany niekiedy w protestanckich budowlach kościelnych na
terenie Austrii, Czech i południowych Niemiec, lecz potem występujący wyłącznie w budowlach katolickich
(il. 22). Sięgnięcie po ten właśnie schemat, przy jednoczesnym odarciu go z wszelkiej dekoracyjności,
wynikało prawdopodobnie z pietystycznych sympatii pierwszych cieszyńskich pastorów, wykształconych
-jak wiadomo na uniwersytecie w Halle. Cztery rzędy okien w części ołtarzowej kościoła kojarzyć się
miały wiernym z czterema etapami „porządku zbawienia” (.Heilsordnung), zajmującymi ważne miejsce
w pietystycznej katechezie49.
Traktowanie prawa do budowy ewangelickiego kościoła jako specjalnego przywileju, udzielanego
przez władcę, i to zarówno katolickiego, jak i ewangelickiego, utrzymywało się jeszcze bardzo długo -
aż po schyłek XVIII w. Po wkroczeniu wojsk króla Fryderyka II na Śląsk jego nowi poddani wyznania
luterańskiego, nieposiadający własnych świątyń, mogli się ubiegać u władcy o koncesję na budowę nie tyle
49 Szerzej na ten temat: J. Harasimowicz, Architektur und Kirnst, [w:] Geschichte des Pietismus, Bd. 4: Glaubensweit und
Lebenswelten, Hrsg. H. Lehmann, Göttingen 2003, s. 456-485, tu s. 462n; idem. Der Pietismus und der evangelische Kirchenbau der
Frühen Neuzeit im kontinentalen Europa, [w:] Interdisziplinäre Pietismusforschung. Beiträge zum Ersten Internationalen Kongress für
Pietismusforschung 2001 (Hallesche Forschungen, 17), Hrsg. U. Sträter, Tübingen 2005, s. 83-105, tu s. 84-89; idem. Kościół Jezu-
sowy w Cieszynie. Geneza formy architektonicznej i program ideowy, [w:] Trzysta lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim. W trzystulecie
założenia kościoła Jezusowego w Cieszynie, red. R. Czyż, W. Gojniczek, D. Spratek, Cieszyn 2010, s. 286-300.
81
21. Jelenia Góra (m. pow., woj. dolnośląskie), rzymskokatolicki kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego
(do 1945 ewangelicko-luterański kościół Łaski im. Świętego Krzyża, do 2012 rzymskokatolicki kościół Garnizonowy),
zbudowany 1709-1718. Widok wnętrza w stronę ołtarza i prospektu organowego. Fot. S. Szupieńko
budowle murowane na planie krzyża greckiego (il. 21), natomiast dla górnośląskiego kościoła w Cieszynie,
wysuniętego daleko na południe, wybrano schemat emporowej sali z półkoliście zamkniętą przestrzenią
ołtarzową, na przełomie XVI i XVII w. stosowany niekiedy w protestanckich budowlach kościelnych na
terenie Austrii, Czech i południowych Niemiec, lecz potem występujący wyłącznie w budowlach katolickich
(il. 22). Sięgnięcie po ten właśnie schemat, przy jednoczesnym odarciu go z wszelkiej dekoracyjności,
wynikało prawdopodobnie z pietystycznych sympatii pierwszych cieszyńskich pastorów, wykształconych
-jak wiadomo na uniwersytecie w Halle. Cztery rzędy okien w części ołtarzowej kościoła kojarzyć się
miały wiernym z czterema etapami „porządku zbawienia” (.Heilsordnung), zajmującymi ważne miejsce
w pietystycznej katechezie49.
Traktowanie prawa do budowy ewangelickiego kościoła jako specjalnego przywileju, udzielanego
przez władcę, i to zarówno katolickiego, jak i ewangelickiego, utrzymywało się jeszcze bardzo długo -
aż po schyłek XVIII w. Po wkroczeniu wojsk króla Fryderyka II na Śląsk jego nowi poddani wyznania
luterańskiego, nieposiadający własnych świątyń, mogli się ubiegać u władcy o koncesję na budowę nie tyle
49 Szerzej na ten temat: J. Harasimowicz, Architektur und Kirnst, [w:] Geschichte des Pietismus, Bd. 4: Glaubensweit und
Lebenswelten, Hrsg. H. Lehmann, Göttingen 2003, s. 456-485, tu s. 462n; idem. Der Pietismus und der evangelische Kirchenbau der
Frühen Neuzeit im kontinentalen Europa, [w:] Interdisziplinäre Pietismusforschung. Beiträge zum Ersten Internationalen Kongress für
Pietismusforschung 2001 (Hallesche Forschungen, 17), Hrsg. U. Sträter, Tübingen 2005, s. 83-105, tu s. 84-89; idem. Kościół Jezu-
sowy w Cieszynie. Geneza formy architektonicznej i program ideowy, [w:] Trzysta lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim. W trzystulecie
założenia kościoła Jezusowego w Cieszynie, red. R. Czyż, W. Gojniczek, D. Spratek, Cieszyn 2010, s. 286-300.