DOI Artikel:
Czernek, Przemysław: Protestancka architektura sakralna na Śląsku Cieszyńskim w XX i XXI wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0194
194
PRZEMYSŁAW CZERNEK
O kształcie luterańskiej architektury kościelnej na terenie księstwa cieszyńskiego zadecydowały wyda-
rzenia polityczne w XVIII stuleciu. W 1709 r. cesarz Józef I wydał, na zasadzie tak zwanej łaski cesarskiej,
zgodę na budowę kościoła Jezusowego w Cieszynie9. Jednakże dopiero wydany przez cesarza Józefa II
w 1781 r. patent tolerancyjny dla protestantów monarchii habsburskiej uregulował status cieszyńskich
ewangelików10. Mimo że zniósł on wiele ograniczeń krępujących praktyki religijne protestantów, wpro-
wadzał zasadnicze obostrzenia dotyczące budowy kościołów luterańskich. Zgodnie z nowym prawem
bryły domów modlitwy projektowanych dla protestantów nie mogły przypominać kościołów katolickich.
Dlatego pierwsze świątynie wznoszone zgodnie z patentem tolerancyjnym nie miały wież ani dzwonów.
Wejścia główne do gmachów nie mogły znajdować się od strony dróg publicznych* 11. Zrównanie w pra-
wach ewangelików z katolikami w tym regionie nastąpiło dopiero w 1863 r.12 Wspomniane przepisy
zaważyły zasadniczo na kształcie i charakterze ewangelickiej architektury sakralnej (wypracowane formy
utrzymywały aż po 2. połowę XX w.).
W 2. połowie XIX w. na Śląsku Cieszyńskim prężnie rozwijał się ruch neopietystyczny13. Przeja-
wiał się on przede wszystkim w działalności społecznej Kościoła ewangelicko-augsburskiego, polegającej
na zakładaniu licznych szkół, zakładów opiekuńczych, a nawet szpitali14. Wspólnota wyznawców tego
Kościoła na Śląsku Cieszyńskim wkraczała w nowoczesność XX w. jako mniejszość wyznaniowa, znana
ze swej zamożności i znaczącej aktywności obywatelskiej15. Jednym z bardziej widocznych symboli jej
obecności w peryferyjnej, ale jakże ważnej dla monarchii dzielnicy zwanej Przedlitawią16 była działalność
na polu architektury sakralnej (należy zaznaczyć, że większość najważniejszych kościołów ewangelicko-
-augsburskich zbudowano bądź przebudowano jeszcze w 2. połowie XIX w.)17.
Na początku XX stulecia, mimo kryzysu gospodarczego, który dotknął imperium Habsburgów, zreali-
zowano wiele nowych projektów służących celom liturgicznym. Miało to miejsce zwłaszcza w tak silnie
uprzemysłowionych ośrodkach jak Nowy Bogumin (obecnie Bohumin). Wspólnota bogumińskiego filiału18
podjęła w 1900 r. decyzję o budowie kościoła. Projekt wykonał architekt Julius Leisching z Brna19. Rok
później, 15 października, poświęcono nową świątynię (il. 1). Budynek, z czerwonej, nieotynkowanej cegły,
z której wykonano gzymsy, profile okien oraz typowe dla stylu neogotyckiego przypory, ma na osi fasady
głównej strzelistą wieżę20. Wejście główne ujęte zostało ostrołukowym portalem. Wnętrze kościoła odbiega
9 Spyra, Śląsk Cieszyński..., s. 55. Zgoda na budowę kościołów Łaski była bezpośrednim następstwem konwencji altransztadzkiej
podpisanej w przez cesarza Józefa ł w 1707 r.
10 Ibidem, s. 323.
11 E. Chojecka, Historyczne uwarunkowania, forma i treści ideowe protestanckiej architektury Śląska austriackiego, [w:] Trzysta
lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim. W trzystulecie założenia kościoła Jezusowego w Cieszynie, red. R. Czyż, W. Gojniczek, D. Spratek,
Cieszyn 2010, s. 346. Jak zawsze i w tym wypadku zdarzały się odstępstwa od dosyć surowych zasad patentu Józefa II. Jednym z przy-
kładów jest kościół zboru ewangelickiego w Drogomyślu. W takcie jego wznoszenia uzyskano specjalny przywilej cesarski, zezwalający
na budowę domu modlitwy z wieżą i dzwonami. Zob. Spyra, Śląsk Cieszyński..., s. 325.
12 E. Pałka, Śląski Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania na Zaolziu, Wrocław 2007, s. 120.
13 Termin neopietyzm dotyczy przede wszystkim ruchu społecznościowego (Gemeinschaftsbewegung), który wskrzeszał w 2. poło-
wie XIX w. idee pietystyczne, były to: wiara w przeżycie przez dojrzałego chrześcijanina nawrócenia (nowonarodzenia), uświęcenie życia
po nawróceniu, działalność filantropijna, działalność charytatywna. Zob. Z. Pasek, Neopietyzm i wolne kościoły na Śląsku Cieszyńskim
w XIX i XX wieku, [w:] Stosunki wyznaniowe na Śląsku Cieszyńskim od średniowiecza do współczesności, red. P. Chmiel, J. Drabina,
Ratingen 2000, s. 155.
14 Pałka, op. cit., s. 122.
15 Ibidem, s. 133.
16 Termin Przedlitawia pochodzi od rzeki Litawy, która tworzyła wewnętrzną granicę na terenie monarchii austro-węgierskiej
- między Cesarstwem Austrii a Królestwem Węgier. Czechy, Morawy i Śląsk, dzielnice Przedlitawii, były najlepiej rozwiniętymi pod
względem gospodarczym regionami monarchii. Zob. P. Kenig, Życie gospodarcze Bielska i Białej w latach 1848-1914, [w:] Bielsko-
-Biala. Monografia miasta, t. 3: Bielsko od wojen śląskich do zakończenia I wojny światowej (1740-1918), red. I. Panic, Bielsko-Biała
2010, s. 159.
17 Do najważniejszych obiektów zaliczają się: kościół ewangelicki w Bielsku (obecnie Bielsko-Biała), przebudowany w stylu
neogotyckim w 1881 r. według projektów Heinricha Ferstla, kościół ewangelicki w Skoczowie projektu Josefa Horkyego, kościół ewan-
gelicki w Trzyńcu projektu Juliusa Leischinga. Zob. J. Kliber, Radość z domu Bożego. Parafie ewangelickie na Śląsku Cieszyńskim
i Opawskim po patentach tolerancyjnym i protestanckim, Bielsko-Biała 2013, s. 41, 166, 207.
18 Do 1922 r. kościół ewangelicko-augsburski w Boguminie stanowił filia! (oddział) parafii w Orłowej. Zob. http://www.farado-
koran.cz/o-sboru/ (dostęp: 15.04.2017).
19 „Evangelische Kirchen-Zeitung fur Oesterreich”, 1901, nr 21, s. 15.
20 W identycznym nurcie stylu neogotyckiego wzniesiono również poświęcony w 1911 r. kościół ewangelicko-augsburski we
Frydku (obecnie Frydek-Mistek w Czechach) według projektu Hansa Pohla. Zob. „Evangelische Kirchen-Zeitung fur Oesterreich”, 1911,
nr 23, s. 384. O architekturze kościołów protestanckich na Śląsku Cieszyńskim zbudowanych na początku XX w. zob. też: Z.R. Neśpor,
PRZEMYSŁAW CZERNEK
O kształcie luterańskiej architektury kościelnej na terenie księstwa cieszyńskiego zadecydowały wyda-
rzenia polityczne w XVIII stuleciu. W 1709 r. cesarz Józef I wydał, na zasadzie tak zwanej łaski cesarskiej,
zgodę na budowę kościoła Jezusowego w Cieszynie9. Jednakże dopiero wydany przez cesarza Józefa II
w 1781 r. patent tolerancyjny dla protestantów monarchii habsburskiej uregulował status cieszyńskich
ewangelików10. Mimo że zniósł on wiele ograniczeń krępujących praktyki religijne protestantów, wpro-
wadzał zasadnicze obostrzenia dotyczące budowy kościołów luterańskich. Zgodnie z nowym prawem
bryły domów modlitwy projektowanych dla protestantów nie mogły przypominać kościołów katolickich.
Dlatego pierwsze świątynie wznoszone zgodnie z patentem tolerancyjnym nie miały wież ani dzwonów.
Wejścia główne do gmachów nie mogły znajdować się od strony dróg publicznych* 11. Zrównanie w pra-
wach ewangelików z katolikami w tym regionie nastąpiło dopiero w 1863 r.12 Wspomniane przepisy
zaważyły zasadniczo na kształcie i charakterze ewangelickiej architektury sakralnej (wypracowane formy
utrzymywały aż po 2. połowę XX w.).
W 2. połowie XIX w. na Śląsku Cieszyńskim prężnie rozwijał się ruch neopietystyczny13. Przeja-
wiał się on przede wszystkim w działalności społecznej Kościoła ewangelicko-augsburskiego, polegającej
na zakładaniu licznych szkół, zakładów opiekuńczych, a nawet szpitali14. Wspólnota wyznawców tego
Kościoła na Śląsku Cieszyńskim wkraczała w nowoczesność XX w. jako mniejszość wyznaniowa, znana
ze swej zamożności i znaczącej aktywności obywatelskiej15. Jednym z bardziej widocznych symboli jej
obecności w peryferyjnej, ale jakże ważnej dla monarchii dzielnicy zwanej Przedlitawią16 była działalność
na polu architektury sakralnej (należy zaznaczyć, że większość najważniejszych kościołów ewangelicko-
-augsburskich zbudowano bądź przebudowano jeszcze w 2. połowie XIX w.)17.
Na początku XX stulecia, mimo kryzysu gospodarczego, który dotknął imperium Habsburgów, zreali-
zowano wiele nowych projektów służących celom liturgicznym. Miało to miejsce zwłaszcza w tak silnie
uprzemysłowionych ośrodkach jak Nowy Bogumin (obecnie Bohumin). Wspólnota bogumińskiego filiału18
podjęła w 1900 r. decyzję o budowie kościoła. Projekt wykonał architekt Julius Leisching z Brna19. Rok
później, 15 października, poświęcono nową świątynię (il. 1). Budynek, z czerwonej, nieotynkowanej cegły,
z której wykonano gzymsy, profile okien oraz typowe dla stylu neogotyckiego przypory, ma na osi fasady
głównej strzelistą wieżę20. Wejście główne ujęte zostało ostrołukowym portalem. Wnętrze kościoła odbiega
9 Spyra, Śląsk Cieszyński..., s. 55. Zgoda na budowę kościołów Łaski była bezpośrednim następstwem konwencji altransztadzkiej
podpisanej w przez cesarza Józefa ł w 1707 r.
10 Ibidem, s. 323.
11 E. Chojecka, Historyczne uwarunkowania, forma i treści ideowe protestanckiej architektury Śląska austriackiego, [w:] Trzysta
lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim. W trzystulecie założenia kościoła Jezusowego w Cieszynie, red. R. Czyż, W. Gojniczek, D. Spratek,
Cieszyn 2010, s. 346. Jak zawsze i w tym wypadku zdarzały się odstępstwa od dosyć surowych zasad patentu Józefa II. Jednym z przy-
kładów jest kościół zboru ewangelickiego w Drogomyślu. W takcie jego wznoszenia uzyskano specjalny przywilej cesarski, zezwalający
na budowę domu modlitwy z wieżą i dzwonami. Zob. Spyra, Śląsk Cieszyński..., s. 325.
12 E. Pałka, Śląski Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania na Zaolziu, Wrocław 2007, s. 120.
13 Termin neopietyzm dotyczy przede wszystkim ruchu społecznościowego (Gemeinschaftsbewegung), który wskrzeszał w 2. poło-
wie XIX w. idee pietystyczne, były to: wiara w przeżycie przez dojrzałego chrześcijanina nawrócenia (nowonarodzenia), uświęcenie życia
po nawróceniu, działalność filantropijna, działalność charytatywna. Zob. Z. Pasek, Neopietyzm i wolne kościoły na Śląsku Cieszyńskim
w XIX i XX wieku, [w:] Stosunki wyznaniowe na Śląsku Cieszyńskim od średniowiecza do współczesności, red. P. Chmiel, J. Drabina,
Ratingen 2000, s. 155.
14 Pałka, op. cit., s. 122.
15 Ibidem, s. 133.
16 Termin Przedlitawia pochodzi od rzeki Litawy, która tworzyła wewnętrzną granicę na terenie monarchii austro-węgierskiej
- między Cesarstwem Austrii a Królestwem Węgier. Czechy, Morawy i Śląsk, dzielnice Przedlitawii, były najlepiej rozwiniętymi pod
względem gospodarczym regionami monarchii. Zob. P. Kenig, Życie gospodarcze Bielska i Białej w latach 1848-1914, [w:] Bielsko-
-Biala. Monografia miasta, t. 3: Bielsko od wojen śląskich do zakończenia I wojny światowej (1740-1918), red. I. Panic, Bielsko-Biała
2010, s. 159.
17 Do najważniejszych obiektów zaliczają się: kościół ewangelicki w Bielsku (obecnie Bielsko-Biała), przebudowany w stylu
neogotyckim w 1881 r. według projektów Heinricha Ferstla, kościół ewangelicki w Skoczowie projektu Josefa Horkyego, kościół ewan-
gelicki w Trzyńcu projektu Juliusa Leischinga. Zob. J. Kliber, Radość z domu Bożego. Parafie ewangelickie na Śląsku Cieszyńskim
i Opawskim po patentach tolerancyjnym i protestanckim, Bielsko-Biała 2013, s. 41, 166, 207.
18 Do 1922 r. kościół ewangelicko-augsburski w Boguminie stanowił filia! (oddział) parafii w Orłowej. Zob. http://www.farado-
koran.cz/o-sboru/ (dostęp: 15.04.2017).
19 „Evangelische Kirchen-Zeitung fur Oesterreich”, 1901, nr 21, s. 15.
20 W identycznym nurcie stylu neogotyckiego wzniesiono również poświęcony w 1911 r. kościół ewangelicko-augsburski we
Frydku (obecnie Frydek-Mistek w Czechach) według projektu Hansa Pohla. Zob. „Evangelische Kirchen-Zeitung fur Oesterreich”, 1911,
nr 23, s. 384. O architekturze kościołów protestanckich na Śląsku Cieszyńskim zbudowanych na początku XX w. zob. też: Z.R. Neśpor,