DOI Artikel:
Dobrzeniecki, Tadeusz: Maiestas Domini w zabytkach polskich i obcych z Polską związanych: [1]
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19558#0060
E. Petersem jest autorem interpretacji, opartej na związku krzyża z orientowaniem modlit-
wy220. Wczesna wiadomość o takiej relacji znajduje się w syryjskich Acta Hipparchi, Philothei
et sociorum: „Erat illis in aedibus eiusdem Hipparchi conclave commode pariete. Ibi, ante crucis
imaginem, converso ad orientem ore221, Dominum Iesum Christum quotidie septies adorabant".
Zagadnienie orientowania modlitwy badał już F. J. Dôlger, ale jego fundamentalne studium222
uzupełnił Peterson faktem, że wschód jako kierunek modlitwy często bywał określany krzyżem.
Tego zwyczaju dowodzi przytoczony tekst syryjski mówiący o krzyżu namalowanym na ścianie.
Orientowanie modlitwy łączono symbolicznie z krzyżem jako znakiem poprzedzającym drugie
przyjście Pana223. Takie było wówczas powszechne przekonanie, uzasadnione eschatologiczną
tradycją egzegezy zapowiedzi ukazania się znaku Syna Człowieczego. Modlitwa na wschód
umotywowana jest oczekiwaniem przez wczesnych chrześcijan powtórnego przyjścia Chrystusa
z tej strony świata i dlatego krzyż, orientujący modlitwę, nie jest zwykłym znakiem wskazującym,
ale symbolem eschatologicznego myślenia w okresie wczesnochrześcijańskim. Wedle Petersona
powyższe stwierdzenia tłumaczą sens przedstawiania krzyża w absydach kościołów zarówno
wschodnich jak i zachodnich. Krzyż w absydzie nie odtwarza krzyża czczonego w Jerozolimie,
ponieważ jako symbol eschatologicznej wiary wskazuje kierunek modlitwy liturgicznej. Natomiast
krzyż w absydzie kościoła S. Pudenziana ukazuje się nad Jerozolimą zapewne dlatego, że tutaj
ma nastąpić secundus adventus, o czym zdaje się wzmiankować według Petersona Justyn224.
220 E. Peterson, Das Kreuz und das Gebet nach Osten. [w:] Friihkirche, Judentum und Gnosis. Studien
und Untersuchungen. Rom-Freiburg-Wien 1959, s. 15—35.
221 Acta Sanctorum Martyrum orientalium et occidentalium. II, Roma 1748, s. 124—147; Peterson dodaje
jeszcze jedno źródło z 30 Tradycji Apostolskich: modlitwa na wschód, ponieważ stamtąd przyjdzie Pan wg W.
Riedel, Die Kirchenrechtsquellen des Patriarchats von Alexandrien. Leipzig 1900, s. 19; J. Daniel ou,
Les manuscrits de la Mer Morte et les origines du christianisme. Paris 1957, s. 41 upatrywał źródło chrześcijań-
skiego orientowania modlitwy w ,,essenizmie".
222 F. J. Dôlger, Sol Salutis. Gebet und Gesang im christlichen Altertum. Mit besonderer Riicksicht
auf die Ostung in Gebet und Liturgie. (Liturgiegeschichtliche Forschungen, fasc. 5/4), Munster 1925; L. V o e 1 к 1,
Orientierung im Weltbild der ersten christlichen Jahrhunderte. Rivista, jw., XXV, 1949, s. 155—170, Tomasz
z Akwinu, Summa theol. II/II qu. 84 a. 3 podał przyczyny tego zwyczaju: Adoramus versus orientem; primo
quidem propter divinae majestatis indicium quod nobis manifestatur in motu coeli, qui est ab oriente. Secundo
propter paradisum in oriente constitutum. Tertio propter Christum qui est lux mundi et oriens nominatur (Zach
6,12) et qui ascendit super coelum coeli ad orientem (Ps 67, 34). Et ab oriente etiam exspectatur venturus secundum
illud Matthiae: sicut fulgur exit ab oriente et paret usque ad occidentem ita erit et adventus filii hominis.
223 Mateusz 24, 30: et tunc parebit signum Filii hominis in coelo ... et videbunt Filium hominis venientem
in nubibus coeli cum virtute multa et maiestate; W. В o u s s e t, Der Antichrist. Gôttingen 1895, s. 155 nast.
opracował egzegezę powyższej zapowiedzi w eschatologicznej tradycji; do tego zagadnienia ważna, nie uwzględniana,
publikacja: P. Stockmeier, Théologie und Kult des Kreuzes bei Johannes Chrysostomus. Ein Beitrag
zum Verstândnis des Kreuzes im 4. Jahrhundert. (Trierer theologische Studien, t. XVIII), Trier 1966, s. 151—159:
Endgericht und Kreuz.
224 Justyn Męczennik, Dialog z Tryfonem 40, 4.
56
wy220. Wczesna wiadomość o takiej relacji znajduje się w syryjskich Acta Hipparchi, Philothei
et sociorum: „Erat illis in aedibus eiusdem Hipparchi conclave commode pariete. Ibi, ante crucis
imaginem, converso ad orientem ore221, Dominum Iesum Christum quotidie septies adorabant".
Zagadnienie orientowania modlitwy badał już F. J. Dôlger, ale jego fundamentalne studium222
uzupełnił Peterson faktem, że wschód jako kierunek modlitwy często bywał określany krzyżem.
Tego zwyczaju dowodzi przytoczony tekst syryjski mówiący o krzyżu namalowanym na ścianie.
Orientowanie modlitwy łączono symbolicznie z krzyżem jako znakiem poprzedzającym drugie
przyjście Pana223. Takie było wówczas powszechne przekonanie, uzasadnione eschatologiczną
tradycją egzegezy zapowiedzi ukazania się znaku Syna Człowieczego. Modlitwa na wschód
umotywowana jest oczekiwaniem przez wczesnych chrześcijan powtórnego przyjścia Chrystusa
z tej strony świata i dlatego krzyż, orientujący modlitwę, nie jest zwykłym znakiem wskazującym,
ale symbolem eschatologicznego myślenia w okresie wczesnochrześcijańskim. Wedle Petersona
powyższe stwierdzenia tłumaczą sens przedstawiania krzyża w absydach kościołów zarówno
wschodnich jak i zachodnich. Krzyż w absydzie nie odtwarza krzyża czczonego w Jerozolimie,
ponieważ jako symbol eschatologicznej wiary wskazuje kierunek modlitwy liturgicznej. Natomiast
krzyż w absydzie kościoła S. Pudenziana ukazuje się nad Jerozolimą zapewne dlatego, że tutaj
ma nastąpić secundus adventus, o czym zdaje się wzmiankować według Petersona Justyn224.
220 E. Peterson, Das Kreuz und das Gebet nach Osten. [w:] Friihkirche, Judentum und Gnosis. Studien
und Untersuchungen. Rom-Freiburg-Wien 1959, s. 15—35.
221 Acta Sanctorum Martyrum orientalium et occidentalium. II, Roma 1748, s. 124—147; Peterson dodaje
jeszcze jedno źródło z 30 Tradycji Apostolskich: modlitwa na wschód, ponieważ stamtąd przyjdzie Pan wg W.
Riedel, Die Kirchenrechtsquellen des Patriarchats von Alexandrien. Leipzig 1900, s. 19; J. Daniel ou,
Les manuscrits de la Mer Morte et les origines du christianisme. Paris 1957, s. 41 upatrywał źródło chrześcijań-
skiego orientowania modlitwy w ,,essenizmie".
222 F. J. Dôlger, Sol Salutis. Gebet und Gesang im christlichen Altertum. Mit besonderer Riicksicht
auf die Ostung in Gebet und Liturgie. (Liturgiegeschichtliche Forschungen, fasc. 5/4), Munster 1925; L. V o e 1 к 1,
Orientierung im Weltbild der ersten christlichen Jahrhunderte. Rivista, jw., XXV, 1949, s. 155—170, Tomasz
z Akwinu, Summa theol. II/II qu. 84 a. 3 podał przyczyny tego zwyczaju: Adoramus versus orientem; primo
quidem propter divinae majestatis indicium quod nobis manifestatur in motu coeli, qui est ab oriente. Secundo
propter paradisum in oriente constitutum. Tertio propter Christum qui est lux mundi et oriens nominatur (Zach
6,12) et qui ascendit super coelum coeli ad orientem (Ps 67, 34). Et ab oriente etiam exspectatur venturus secundum
illud Matthiae: sicut fulgur exit ab oriente et paret usque ad occidentem ita erit et adventus filii hominis.
223 Mateusz 24, 30: et tunc parebit signum Filii hominis in coelo ... et videbunt Filium hominis venientem
in nubibus coeli cum virtute multa et maiestate; W. В o u s s e t, Der Antichrist. Gôttingen 1895, s. 155 nast.
opracował egzegezę powyższej zapowiedzi w eschatologicznej tradycji; do tego zagadnienia ważna, nie uwzględniana,
publikacja: P. Stockmeier, Théologie und Kult des Kreuzes bei Johannes Chrysostomus. Ein Beitrag
zum Verstândnis des Kreuzes im 4. Jahrhundert. (Trierer theologische Studien, t. XVIII), Trier 1966, s. 151—159:
Endgericht und Kreuz.
224 Justyn Męczennik, Dialog z Tryfonem 40, 4.
56