DOI issue:
Część pierwsza
DOI article:Piwkowski, Włodzimierz: Et in Arcadia ego: program Arkadii nieborowskiej na przełomie XVIII/XIX wieku i dzisiaj
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19634#0113
rozwinięty koncepcyjnie z architektonicznej formy grobowej urny rzymskiej16. Budowla ta
należała do najciekawszych realizacji arkadyjskich, tak pod względem nowatorskiego rozwią-
zania architektonicznego, jak i zawartego w niej bogactwa treści ikonograficznej. W pierwszych
latach XIX wieku Ittar wznosi dwie następne monumentalne budowle — Cyrk i Amfiteatr.
Obie budowle skalą form architektonicznych wniosły nowe elementy do krajobrazu arkadyjskiego.
Ittar posłużył się przy ich projektowaniu rysunkami Piranesiego, zaczerpniętymi z albumu
„Antichita Romane", przedstawiającymi między innymi wizję starożytnego cyrku rzymskiego
przy Via Appia i ruiny teatru w Pompei17.
Projekty Cyrku18, oczyszczone z nadmiaru elementów dekoracyjnych i uproszczone w sto-
sunku do pierwotnej wizji Piranesiego, Ittar sporządził w 1800 roku i zaraz przystąpił do ich
realizacji. W trakcie budowy tylko część wcześniej zaprojektowanych architektonicznych ele-
mentów dekoracyjnych przeznaczonych na spinę cyrku arkadyjskiego została istotnie wykonana.
Znalazły się tam natomiast antyczne rzeźby i lapidaria, sprowadzone przez Helenę Radziwiłłową
dwoma transportami morskimi w 1801 i 1802 roku z Petersburga. Cyrk arkadyjski, pomimo
monumentalnej formy, został bardzo zręcznie wkomponowany w istniejące układy przestrzenne.
Dla zwiedzających Arkadię stanowił obiekt szczególny ze względu na oryginalną formę, nawią-
zującą w sposób nowatorski do wzorców antycznych.
Nowoczesna interpretacja form antycznych objawiła się także w następnym dziele Ittara
w Arkadii — w Amfiteatrze19. Należy przypuszczać, że prace przy budowie Amfiteatru, prowa-
dzone równolegle z pracami przy wznoszeniu Cyrku, zostały ukończone po 1804 roku. Za wzór
Ittarowi posłużyły plany i rysunki teatru w Pompei umieszczone we wspomnianym dziele Pirane-
siego, z których architekt księżny zaczerpnął proporcję widowni, czterokrotnie zmniejszonej,
oraz jej układ, tworząc jednak budowlę wykończoną, pozbawioną charakteru ruin.
Ogród wzbogacił się wówczas niezmiernie zarówno pod względem form architektonicznych,
jak i kompozycji przestrzennej. Zachowany w archiwum nieborowskim plan sytuacyjny Arkadii
geometry Józefa Ostrowskiego z 1839 roku20 przedstawia rozwiązanie ogrodu i jego otoczenia
niedługo po śmierci założycielki, przekazuje więc stan końcowy realizacji arkadyjskiej, łącznie
16 M. Kwiatkowski, Romantyczne mauzoleum grobowe w Arkadii. Biuletyn Historii Sztuki, War-
szawa 1966, 1, s. 101—104. W Dziale Rysunku i Grafiki Polskiej Muzeum Narodowego w Warszawie znajduje się
kilkanaście projektów koncepcyjnych i technicznych Grobowca Złudzeń Ittara. Wydaje się, że ostateczną wersję
stanowią widok ogólny, przekrój oraz dwa rzuty (przyziemia i II kondygnacji): nr inw. Nieb. 236/70, 45, 69, 38
MNW.
17 G. B. Pi r a ne s i, Le Antichità Romanę. Roma 1756, t. II, tabl. II, t. III, tabl. II (cyrk), t. IV, tabl.
XXXVIII (amfiteatr).
18 Muzeum Narodowe w Warszawie, Dział Rysunku i Grafiki Polskiej, nr inw. Nb 2103 MNW, Nieb. 236/40,
42—44, 63, 65, 71—75 MNW.
19 Jw., Nb 2104 MNW, Nieb. 236/34, 36—39 MNW.
20 Archiwum Pałacu w Nieborowie, nr inw. Nb. Aren. 2787 MNW.
109
należała do najciekawszych realizacji arkadyjskich, tak pod względem nowatorskiego rozwią-
zania architektonicznego, jak i zawartego w niej bogactwa treści ikonograficznej. W pierwszych
latach XIX wieku Ittar wznosi dwie następne monumentalne budowle — Cyrk i Amfiteatr.
Obie budowle skalą form architektonicznych wniosły nowe elementy do krajobrazu arkadyjskiego.
Ittar posłużył się przy ich projektowaniu rysunkami Piranesiego, zaczerpniętymi z albumu
„Antichita Romane", przedstawiającymi między innymi wizję starożytnego cyrku rzymskiego
przy Via Appia i ruiny teatru w Pompei17.
Projekty Cyrku18, oczyszczone z nadmiaru elementów dekoracyjnych i uproszczone w sto-
sunku do pierwotnej wizji Piranesiego, Ittar sporządził w 1800 roku i zaraz przystąpił do ich
realizacji. W trakcie budowy tylko część wcześniej zaprojektowanych architektonicznych ele-
mentów dekoracyjnych przeznaczonych na spinę cyrku arkadyjskiego została istotnie wykonana.
Znalazły się tam natomiast antyczne rzeźby i lapidaria, sprowadzone przez Helenę Radziwiłłową
dwoma transportami morskimi w 1801 i 1802 roku z Petersburga. Cyrk arkadyjski, pomimo
monumentalnej formy, został bardzo zręcznie wkomponowany w istniejące układy przestrzenne.
Dla zwiedzających Arkadię stanowił obiekt szczególny ze względu na oryginalną formę, nawią-
zującą w sposób nowatorski do wzorców antycznych.
Nowoczesna interpretacja form antycznych objawiła się także w następnym dziele Ittara
w Arkadii — w Amfiteatrze19. Należy przypuszczać, że prace przy budowie Amfiteatru, prowa-
dzone równolegle z pracami przy wznoszeniu Cyrku, zostały ukończone po 1804 roku. Za wzór
Ittarowi posłużyły plany i rysunki teatru w Pompei umieszczone we wspomnianym dziele Pirane-
siego, z których architekt księżny zaczerpnął proporcję widowni, czterokrotnie zmniejszonej,
oraz jej układ, tworząc jednak budowlę wykończoną, pozbawioną charakteru ruin.
Ogród wzbogacił się wówczas niezmiernie zarówno pod względem form architektonicznych,
jak i kompozycji przestrzennej. Zachowany w archiwum nieborowskim plan sytuacyjny Arkadii
geometry Józefa Ostrowskiego z 1839 roku20 przedstawia rozwiązanie ogrodu i jego otoczenia
niedługo po śmierci założycielki, przekazuje więc stan końcowy realizacji arkadyjskiej, łącznie
16 M. Kwiatkowski, Romantyczne mauzoleum grobowe w Arkadii. Biuletyn Historii Sztuki, War-
szawa 1966, 1, s. 101—104. W Dziale Rysunku i Grafiki Polskiej Muzeum Narodowego w Warszawie znajduje się
kilkanaście projektów koncepcyjnych i technicznych Grobowca Złudzeń Ittara. Wydaje się, że ostateczną wersję
stanowią widok ogólny, przekrój oraz dwa rzuty (przyziemia i II kondygnacji): nr inw. Nieb. 236/70, 45, 69, 38
MNW.
17 G. B. Pi r a ne s i, Le Antichità Romanę. Roma 1756, t. II, tabl. II, t. III, tabl. II (cyrk), t. IV, tabl.
XXXVIII (amfiteatr).
18 Muzeum Narodowe w Warszawie, Dział Rysunku i Grafiki Polskiej, nr inw. Nb 2103 MNW, Nieb. 236/40,
42—44, 63, 65, 71—75 MNW.
19 Jw., Nb 2104 MNW, Nieb. 236/34, 36—39 MNW.
20 Archiwum Pałacu w Nieborowie, nr inw. Nb. Aren. 2787 MNW.
109