Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (31.1987)

ze Starego i Nowego Testamentu. Plafon ozdobiony był malowidłem, przedstawiającym Geniusza
Sławy z wieńcami laurowymi w dłoni. Obok klęcznika, ustawionego przed ołtarzem, w którego
wnęce znajdowała się łzawnica ze spoczywającymi w niej sercami córek księżny, zgromadzone
były dzieła teozoficzne i poetyckie Fénelona, Bourdaloue, Massillona i Younga, służące do
kontemplacyjnej lektury.

Także w Świątyni Diany znajdowały się rozproszone elementy symboliki śmierci. Sama Świą-
tynia poświęcona bogini Nocy i Natury, sprzężona jest—jak się dalej okaże — ściśle z innym
głównym bóstwem antycznym — Apollinem. Rodzeństwo Diana i Apollo, podobnie zresztą
jak wszystkie inne postacie mitologii antycznej, podlegali w czasie swoistej ewolucji wcieleń.
W jednym ze swoich archaicznych wyobrażeń Apollo przedstawiany był jako bóg wieszczów
i pan śmierci, Diana zaś utożsamiana z postacią Gorgony była roznosicielką śmierci. To oni
strzałami z łuków pozbawili życia czternaścioro dzieci Niobe, której popiersie nie przez przypadek
znalazło się na centralnym miejscu w Świątyni Diany. I tutaj wywołana została poprzez mito-
logiczne skojarzenia myśl o śmierci wszechogarniającej naturę.

Jeszcze raz motyw śmierci znalazł się w Arkadii, tym razem w formie bardziej utajonej,
a mianowicie w symbolice Cyrku. Jego alegoryczny sens, znany z literatury rzymskiej, wyraża
symboliczny obraz świata. Życie ludzkie będące nieustannym współzawodnictwem, przyrówny-
wane było w starożytności do biegacza, nieprzerwanie dążącego areną do mety, która stanowiła
naturalny kres jego drogi życia. Brama boczna Cyrku, która była rodzajem porta libitinensis,
służącej do wynoszenia zabitych podczas igrzysk cyrkowych, stanowiła według koncepcji Heleny
Radziwiłłowej wyjście z Arkadii29. W tej konwencji mieszczą się jeszcze inne elementy scenerii
ogrodu, które przetrwały w nazewnictwie, jak na przykład Pola Elizejskie i Brama Czasu. Obsesja
przemijania, która nie odstępowała księżny przez całe dojrzałe życie, stanowiła zatem główną
i najbardziej osobistą warstwę znaczeniową zawartą w programie filozoficzno-literackim Arkadii30.

Program ogrodu oparty na micie arkadyjskim i rozwinięty w elegijnym motywie śmierci,
kluczowy dla zrozumienia podstawowej myśli założycielki, bynajmniej nie był jedynym progra-
mem tego niezwykłego ustronia. Świadczy o tym wyposażenie wnętrza Świątyni Diany, któremu
warto bliżej się przyjrzeć. Nad półokrągłym architrawem wschodniego wejścia do Świątyni
widniał niegdyś napis: M'involo altrui par ritrovar me stessa31, stanowiący zapewne credo
filozoficzne założycielki Arkadii. W przedsionku tej budowli ustawiona była misa z ciemno-
zielonego kamienia, służąca do symbolicznej ablucji wchodzącego, a obok niej mahoniowa
ława i orientalne sandały, we wnęce zaś — rzeźba przedstawiająca Amora. Dalej znajdowały się
pomieszczenia, z których jedno, owalne, położone od strony południowej, poświęcone było

29 Jw.

30 Z. Waźbińskiw nieopublikowanej rozprawie: Symbolika „grobowca w Arkadii" (w maszynopisie) widzi
Arkadię wręcz jako ogród cmentarny, w którym przygotowała sobie grób księżna Radziwiłłowa.

31 „Odbiegam od drugich, aby odnaleźć samą siebie".

120