Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (31.1987)

blina, przedstawiające postać uskrzydlonej Jutrzenki wyprowadzającej konie Apollina. Wyjście
z Panteonu prowadziło do portyku zachodniego, wspartego na czterech kolumnach jońskich,
na którego architrawie umieszczone są słowa z sonetu Petrarki: Dove pace trovai d'ogni mia
guerra33. Drzwi były tak usytuowane, że wpadały przez nie ostatnie promienie zachodzącego
słońca, zapalając się odbiciem w lustrze umieszczonym nad ołtarzem.

W Gabinecie Etruskim znajdowała się niegdyś kamienna tablica z fragmentem wierszowanego
napisu: Których Tracki Mars wyzuł z ostatniej posady, Błędne w dom swój Helena przyjmuje
Arkady. Nimfa Kallisto (utożsamiana często z Dianą) była matką bliźniąt: Arkasa i Pana,
których ten napis dotyczy. Arkas, protoplasta rodu Arkadów, uosabiał w mitologii greckiej
postawę cywilizacyjną — nauczył pierwotnych mieszkańców Arkadii uprawy roli i rzemiosł,
Pan natomiast, zamieszkujący na jej łąkach i lasach, lubiący śpiewy i tańce, ale i straszny w gnie-
wie, stanowił wyobrażenie nieokiełznanego żywiołu natury. Dawni władcy Arkadii reprezentowali
zatem dwie skrajne postawy, wyrażające ujarzmioną przez cywilizację i żywiołową naturę. Prze-
niesienie tej myśli do nieborowskiej Arkadii dało początek kolejnej skomplikowanej warstwie
znaczeniowej programu filozoficznego tego ogrodu.

Podjęta została ostatnio ciekawa interpretacja treści malowidła Norblina wyobrażającego
Jutrzenkę, oparta o pogłębioną analizę znaczeń personifikacji i symboliki mitologicznej34.
Według tej interpretacji malowidło plafonowe, sprzężone z ideologią całości świątyni, zawiera
zaskakująco wieloznaczny ładunek treściowy.

Mitologiczne rodzeństwo — Diana, bogini pól i lasów oraz Apollo, bóg słońca, obok wielu
innych znaczeń, personifikują także Noc i Dzień, Naturę i Rozum. Starożytni wyodrębnili
ze sfery działania Apollina cechy jutrzni, jako pory zapowiadającej dzień, tworząc dla niej
osobne bóstwo — Jutrzenkę. Na malowidle plafonowym w Świątyni Diany nacisk zatem został
położony nie na noc, lecz na chwilę przełomu, na moment zapowiadający nadejście dnia, na
czynność wyprowadzania przez Jutrzenkę koni Apollina-Heliosa. Natomiast Apollo, w osiem-
nastowiecznej percepcji znaczeń mitologii antycznej, uosabiał opiekuna światła w duchowym
i moralnym rozumieniu tego symbolu, stanowił źródło oświaty i postępu, był personifikacją
sztuki i intelektu. Tak więc w obrębie Świątyni Diany w Arkadii spotykają się nie tylko Śmierć
i Życie, lecz także Noc i Dzień, który się poczyna. W świetle takiej interpretacji Świątynia Diany
staje się nie tylko świątynią Natury, ale i świątynią rodzącego się Rozumu (Oświecenia).

Można domyślać się jeszcze innej warstwy znaczeń dotyczącej plafonu ze Świątyni Diany,
zbudowanej tym razem na modelu symboliki masońskiej. Upoważnia do takiego rozumowania
fakt, że Helena Radziwiłłowa i jej przyjaciółka Izabela Czartoryska należały od 1782 roku
do Wielkiej Loży Adopcyjnej pod Klimatem Warszawy, przypisanej do Wielkiej Loży Narodowej
Wielkiego Wschodu Polskiego, przekształconej później na Wielką Lożę Dobroczynności na

33 „Tutaj odnalazłam pokój po każdej mojej walce".

34 A. Kępińska, Jan Piotr Norblin. Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1978, s. 40—44.

123