Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (31.1987)

zakresie przewodnie tendencje ideowe i kulturowe swego czasu. Współczesne odczytanie wszyst-
kich wiraży znaczeniowych programu filozof iczno-literackiego Arkadii, w sytuacji, kiedy bez-
powrotnie zaginęło wiele z jej podstawowych komponentów, jest siłą rzeczy fragmentaryczne
i niepełne.

Helena Radziwiłłowa miała szczęście, a może wyczucie wytrawnego mecenasa sztuki, zatrud-
niając w przedostatnim etapie rozbudowy Arkadii młodego architekta Henryka Ittara, który
stworzył budowle imponujące nowoczesnością form architektonicznych, daleko wykraczające
poza formułę architektury klasy cysty cznej. Architekt ten, nierozumiany przez swoich współ-
czesnych dla nowatorstwa jego form architektonicznych, nigdy już nie wzniósł się do poziomu
zaprezentowanego w Arkadii, tworząc później szereg budowli klasycystycznych o surowej formie
bryły, swobodnie nawiązujących do architektury antycznej. Niestety, żadna z budowli ittarowskich
w Arkadii nie zachowała się do naszych czasów, a ten etap jego twórczości znamy jedynie z pro-
jektów i ocalałych drobnych form architektonicznych. Gdyby stało się inaczej, architektoniczna
oprawa Arkadii z okresu działalności Ittara znalazłaby się dzisiaj na jednym z poczesnych miejsc
historii nowożytnej architektury polskiej.

Helena Radziwiłłowa odegrała kluczową rolę w rozwoju ogrodu w Arkadii. Kierując pracami
projektowymi, inspirując program ideowy i literacki, potrafiła skupić wokół siebie i zaintere-
sować twórczo wybitnych architektów i artystów działających wówczas w Polsce. Odznaczała
się niepospolitą inteligencją i urokiem osobistym, które pozwalały jej na łatwe nawiązywanie
kontaktów ze znaczącymi kręgami towarzyskimi i wybitnymi osobistościami epoki, z których
niewątpliwie najtrwalszym i najbardziej owocnym okazał się związek z Izabelą Czartoryską.
Była właścicielką dużej biblioteki51, w skład której wchodziły także dzieła i wydawnictwa albu-
mowe poświęcone sztuce, zwłaszcza sztuce ogrodowej. Władała językiem francuskim i niemieckim,
a także angielskim i włoskim, rozczytywała się w poezji i literaturze europejskiej, ceniąc szczegól-
nie wybranych autorów, którymi byli Marie de Sévigné, Fenelon, Voltaire, Rousseau, Diderot,
d'Alambert, Everyste Parny, Anne de Staël, Young, Matthews Le vis, Delille, Chateaubriand52.
Wiele podróżowała, lecz nie dotarła nigdy do Włoch, Francji i Anglii. Najdalszymi etapami jej
podróży na zachód był Berlin, Getynga i Drezno, na południe — Karlsbad i Wiedeń, na wschód —
Petersburg i Moskwa. Podstawą jej działalności mecenasowskiej była duża wrażliwość artystyczna,
kultura literacka, znajomość aktualnych tendencji filozoficznych i estetycznych epoki, wreszcie
kontakty towarzyskie i artystyczne, pozwalające na wymianę myśli, koncepcji i doświadczeń.

Księżna była również kolekcjonerką dzieł sztuki. Zgromadziła w Arkadii bogatą kolekcję
sztuki antycznej oraz antykizujących rzeźb i kopii dzieł antycznych, a także „starożytności"

51 Archiwum Pałacu w Nieborowie, Catalogue des Livres de la Bibliothèque de S: A: Madame La Princesse
de Radziwiłł, Palatine de Vilna, 1815, nr inw. Nb. Arch. 26 MNW.

52 Jw., Sztambuch Heleny Radziwiłłowej, Nb. Alb. 1 MNW.

133