Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (31.1987)

nierzy, były kwaterami, kryjówkami, punktami dowodzenia, twierdzami obronnymi i lazaretami.
Fatalne, ostatnie szlacheckie powstanie było wojną prowadzoną przez dwory i początkiem ich
zmierzchu. Splądrowane, popalone dwory częstokroć traciły swych właścicieli odbywających
zsyłki za udział w Powstaniu. Jednocześnie odgórnie przeprowadzone kompromitująco późno
uwłaszczenie chłopów zastało polskie ziemiaństwo zbiedniałe i nie przygotowane do nowej,
kapitalistycznej formy gospodarowania. Majątki ulegały parcelacji, były licytowane za długi
i znaczna część ziemian musiała rozstawać się ze wsią, z dotychczasowym sposobem życia i co
najboleśniej odczuwano — z uprzywilejowanym statusem społecznym. Wspomnienie dworu
stawało się mitem utraconego raju. Nie wnikając w detale poszczególnych biografii, trzeba
powiedzieć, że wszyscy artyści, którzy odwoływali się do obrazu domu-dworu w swoich marze-
niach czy wspomnieniach z dzieciństwa wywodzili się, albo ciągle jeszcze należeli do sfery ziemiań-
skiej i, że ich wspomnienia wpisywały się w konkretne domy rodziców albo dziadów, wujów czy
dalszych krewnych.

Najbardziej przedmiotowy obraz domu namalował Ferdynand Ruszczyć. Stary dom z jego
obrazu był jeszcze ciągle siedzibą rodziny a potem domem własnym artysty. Przymiotnik stary
w tytule ma dwa znaczenia : jedno, to podkreślenie dawności rodowej siedziby, drugie — to
odróżnienie dworu drewnianego od murowanego dworu, tzw. „muru" obok27. Stary dwór
szlachecki z przekrzywioną czapą dzikiego wina w zapadającym mroku przed jesienną burzą
jest skondensowanym i skonkretyzowanym marzeniem o własnym, bezpiecznym miejscu na zie-
mi, opierającym się przeciwnościom. Symbol taki jest zbudowany na opozycji bezpiecznego
wnętrza i groźnego świata na zewnątrz. Wyczuwa się jednak w tym obrazie i metaforę umie-
rania starego domu: ostatnie blaski jesiennego światła, ostatnie róże, ostatnie, płomienne
barwy dzikiego wina, które wspina się na dom, oplątuje go i opanowuje; wreszcie samotny
paw, tradycyjny symbol vanitas kojarzy się z pięknem nieużytecznym, urodą dla samej urody
i wreszcie ze śmiertelnym krzykiem. Jest to zatem bardzo osobisty obraz nieuchronnego końca
świata dzieciństwa, odchodzenia w przeszłość starego domu, a w ogólniejszym planie — schył-
ku pewnej formacji społecznej.

W malarstwie Jacka Malczewskiego obrazy domów-dworów występują w symbolicznym
kontekście egzystencjalnym życia pojętego jako zamknięty krąg narodzin i śmierci. Jego domy
są punktami wyjścia i punktami dojścia, wspomnieniem przeszłości albo projekcją finału: powrót
do raju dzieciństwa możliwy jest tylko przez bramę śmierci. Dom nigdy nie pojawia się u Mal-
czewskiego jako wyodrębniona z krajobrazu całość. Poza początkowymi obrazami z serii Tha-
natos, w których fragmenty dworów w Gardzienicach i Wielgiem zamykają górną część kompo-
zycji— stoją w miejscu nieba — we wszystkich innych obrazach oglądamy tylko uciekające ściany,
narożniki, części ganku czy fragmenty dachów w przepływającej, szerokiej krainie. Raj wspo-

Ferdynand Ruszczyć. Życie i dzieło. Wilno 1939.

491