Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (31.1987)

się czasem straszny. Za każdą przemianą doktora zło się umacniało. Dr Jekyll powoli wcielał
się w swoją gorszą osobowość. Okazało się w końcu — w starym jak ludzkość dylemacie — że
nie można bezkarnie rozdzielać tego, co choć przeciwne, jest w naturze ludzkiej nierozłączne.
Ostatnia przemiana kończy się katastrofą: doktor Jekyll ulega autodestrukcji pod postacią
pana Hyde.

„Mr. Hyde" Witkacego nosi przez całą wysokość przebiegające przez środek twarzy pęk-
nięcie papieru. Wygląda, że owo rozdarcie nie było wynikiem późniejszego działania losu,
a zamierzoną autodestrukcją, na którą melancholijnie spogląda „Dr Jekyll", jakby wynikało
to z ustawienia wizerunków we właściwej kolejności. Prawda filozofii spotyka się z bolesną
autoironią wątku katastroficznego w nowej, niespodziewanej postaci. Na wszelki wypadek
przy konserwacji świeżo nabytego do zbiorów Muzeum portretu postanowiliśmy bruzdy tej
nie maskować. Przy bliższym badaniu doszliśmy do wniosku, że nawet nie udałoby się tego
zrobić.

A jednak nie katastrofizm miał być ostatnim słowem Witkacego o sobie. Ujawnił się nie-
dawno nieznany dotąd, ostatni chyba wizerunek artysty, namalowany w nocy z 22 na 23 sierp-
nia 1939 roku. W przeciwieństwie do poprzedzających go bezpośrednio wizerunków tragicz-
nych ten, mimo zastosowanej dawki kokainy, jest dziwnie prosty i spokojny; usytuowany na
tle skrawka błękitnego ze złocistymi przebłyskami nieba, usta miękkie i łagodne, spojrzenie
pozbawione lęku, jakby przygotowane na przekroczenie ostatecznej granicy16.

* * *

Do rozważań o autoportretach Witkacego posłużył zespół 51 prac, znanych mi przeważnie
z autopsji, częściowo z reprodukcji i zdjęć, a także ze wzmianek drukowanych i rękopiśmien-
nych.

Tekst został wygłoszony jako referat na międzynarodowej sesji „Witkiewicz i teatr" w War-
szawie 3 XII 1985 roku.

16 I. Jakimowicz, Witkacy. Autoportrety. Przekrój, 1985, nr 2103, s. 12, 13 i okładka.

531