Muzeum Narodowe <Krakau> [Hrsg.]: Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie (11.1976)

ANDRZEJ KOPFF

Zajęte budynki, wbrew ich zasadniczemu przeznaczeniu, zamienione zostały
na biura, urzędy, a w jednym wypadku na reprezentacyjne kasyno. Łączyło
się to z przebudową tych obiektów, eksploatowanych z reguły w sposób nie
mający nic wspólnego z racjonalną gospodarką. Zbiory, ewakuowane z tych
budynków częściowo jeszcze przed wojną w przewidywaniu brutalnych metod
walki z kulturą polską, przenosili pracownicy Muzeum do gmachów pozosta-
wionych w jego dyspozycji. W ciągu dalszych lat okupacji ulegały rekwizycji
kolejne budynki, co zmuszało dyrektora Feliksa Koperę i jego współpracow-
ników do przeprowadzenia następnych ewakuacji zbiorów. Zarówno grabież,
jak i rekwizycje rozpoczęły się od pierwszych chwil okupacji. I tak, w porządku
chronologicznym, Muzeum musiało opuścić budynek poszpitalny na Wawelu
(już we wrześniu roku 1939), Kamienicę Szołayskich, będący w budowie Nowy
Gmach przy al. 3 Maja 1, Sukiennice, pomieszczenia w Starym Ratuszu pod-
górskim przy ul. Lwowskiej 1 i dom Barącza przy ul. Karmelickiej. Dzięki
zapobiegliwości dyrektora Kopery i dyrektora byłego Muzeum Przemysło-
wego, Eugeniusza Tora, udało się ulokować część ewakuowanych zbiorów
w trzech salach wspomnianego Muzeum, częściowo zaś w domu Pod Krzyżem
38 przy pl. Św. Ducha 5, w budynku przy pl. Jabłonowskich 6a oraz w ośmiu poko-
jach kamienicy przy ul. Karmelickiej 34. Wraz z pałacykiem im. Emeryka
Hutten Czapskiego i Domem Jana Matejki były to jedyne lokale — o łącznej
powierzchni magazynowej wynoszącej zaledwie 1659 m —jakimi rozporzą-
dzało Muzeum pod koniec wojny. Nic więc dziwnego, że utworzone tam ma-
gazyny, a raczej składy szczelnie wypełnione pod sufit sprzętami zabytkowymi
i użytkowymi, obrazami, rzeźbami i pakami zawierającymi różnorodne zbiory,
nie tylko nie stwarzały możliwości ich opracowania, lecz co więcej wskutek
ciasnoty i wilgoci przyczyniały się do pogorszenia ich stanu zachowania.
Pomimo tak katastrofalnych warunków lokalowych Muzeum uczestniczyło
jednak w akcji ratowania dzieł sztuki przyjmując je na przechowanie od właści-
cieli pragnących uchronić je przed zniszczeniem względnie „zabezpieczeniem”
przez Niemców. Muzeum wzięło więc na siebie rolę opiekuna zabytków, ratując
je nieraz z mieszkań osób wysiedlonych lub aresztowanych. Nie trzeba wyjaśniać,
że akcja ta musiała być prowadzona potajemnie i że narażała ona osoby
biorące w niej udział na brutalne represje ze strony okupantów. Poza ratowa-
niem zbiorów własnych i cudzych, prowizorycznym zabezpieczeniem dzieł
niszczejących i wstępnym ustaleniem listy strat, Muzeum nie prowadziło
innej działalności, gdyż ani nie miało po temu żadnych warunków, ani też
możliwości ze względu na wyraźny zakaz władz hitlerowskich. Zawieszeniu
uległa więc działalność ekspozycyjna, wydawnicza i naukowa.

Mimo dotkliwych strat spowodowanych przez hitlerowców, można jednak
stwierdzić, że Muzeum wyszło obronną ręką z operacji wojennych. Stało się
tak dzięki błyskawicznemu oswobodzeniu Krakowa, które nie dało Niemcom
najmniejszej szansy do wykorzystania z dawna przygotowanych fortyfikacji
i stoczenia walk ulicznych. Oswobodzenie Krakowa w dniu 18 stycznia 1945
przywróciło Muzeum warunki potrzebne do normalnej działalności. W pierw-
szej kolejności trzeba było przystąpić do odzyskania budynków oraz do usta-
lenia wykazu poniesionych strat po to, by następnie rozpocząć systematyczną
akcję rewindykacji zbiorów. Rzecz naturalna, starano się jednocześnie w miarę
możności zabezpieczyć i odzyskać te dzieła, których mimo zabrania z Muzeum
nie udało się Niemcom wywieźć z Krakowa ze względu na popłoch w jakim
opuszczali miasto. W tym celu penetrowano urzędy i lokale poniemieckie