DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Lemper, Ernst-Heinz: Kaplica Świętego Krzyża i Święty Grób w Görlitz: przyczynek do symboliki architektury i ikonologii późnego średniowiecza
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.13792#0111
KAPLICA SW. KRZYŻA I ŚW. GRÓB W GÓRLITZ
105
Szczegóły tych trzech budowli będą omó-
wione później. Na razie należy rozpatrzyć ich
przyczynowe i historyczne powiązania.
Ważnym źródłem do interpretacji całej za-
budowy jest miedzioryt z 1719 r. (tabl. LXIII),
który przedstawia Drogę Krzyżową w topo-
grafii miasta. Na pierwszym planie na prawo
wznosi się kościół Piotra i Pawła, największy
kościół w Górlitz, od r. 1372 równorzędny ze
starym kościołem św. Mikołaja na przedmie-
ściu. Ta potężna budowla, wzniesiona około
1230 r. jako bazylika romańska, a przebudo-
wana w latach 1423—1497 na pięcionawowy
późnogotycki kościół halowy, posiada przed swą
dawną zachowaną fasadą występujący przed-
sionek portalowy w stylu przejściowym. Napis
wskazuje na to, że kościół Piotra i Pawła był
a nad swymi grzechami, nie są topograficznie
oznaczone, mogą jednak być zidentyfikowane
na podstawie godnego uwagi planu Drogi
Krzyżowej w Górlitz, sporządzonego przez Da-
niela Pezolda w 1717 r. (il. 3). Dom Ahaswera
posiadał kiedyś również kapliczkę słupową,
która stała przed tak zwaną Karczmą Piel-
grzymów. Związane z nią późniejsze urozmai-
cenia przez dodanie legendy o Ahaswerze po-
wstały dopiero w XVII w., z czego wynika, że
kapliczka ta nie może być starsza. W Jerozo-
limie brak odnośnej stacji.
Na wprost podejścia do kaplicy Św. Krzy-
ża stoi dalsza, do dziś jeszcze dobrze zacho-
wana kapliczka słupowa 14, od której, według
napisu na miedziorycie z 1719 r., Chrystus
niósł sam swój krzyż na Golgotę. Przed kapli-
r 3. Daniel Pezold, Droga Krzyżowa w Górlitz, miedzioryt, 1717. (Fot. W. Wolff).
traktowany jako dom sądu Piłata. W nim od-
bywały się zatem w kolejności Drogi Krzyżo-
wej do Świętego Grobu wszystkie wydarzenia
od chwili pojmania Chrystusa. Od portalu za-
chodniego, w którym można sobie wyobrazić
scenę ,,Ecce Homo", prowadzi ,,Niesienie
Krzyża" ku lewej stronie miedziorytu, gdzie
widoczny jest szczyt domu i kapliczki słupo-
wej, zachowanej do dzisiaj przed domem na-
rożnym przy ulicy Nicolaigraben 3. 13 Na od-
powiadającym jej miejscu w Jerozolimie zo-
stał według tradycji biblijnej podjęty krzyż
Chrystusa przez Szymona Cyrenejeżyka. Dwie
dalsze sceny miedziorytu z podpisami Spoczy-
wający Jezus odpędzony przez Żyda (tj. Ahas-
wera) sprzed swego domu i Chrystus napomi-
nający kobiety, aby płakały nie nad nim,
13 Znajdująca się na tej kapliczce data 1489 jest
nowego pochodzenia. Odnosi się ona do prawdopo-
dobnej daty ukończenia kaplicy Św. Krzyża, którą
podają dawne wizerunki i opisy. Według Andreadesa
w przedruku Ch. G. Funcka, Górlitz 1716 (z nie-
mieckimi komentarzami) została ta kapliczka w 1625 r.
w związku z rozszerzeniem na zachód cmentarza św.
Mikołaja przeniesiona stamtąd na obecne miejsce.
Oznacza to, że Droga Krzyżowa poprzednio zahaczała
o cmentarz. ■— Jecht I, Halbbd 2, s. 650. Dolman I,
s. 241. Nie ma jednak dowodu, że wszystkie kapliczki
słupowe wzniesiono dopiero w 1625 r. Dalman I,
s. 228; Dalman II, s. 3.
cą Św. Krzyża stoją trzy lipy, dziś jeszcze
istniejące, które mają symbolizować miejsca
trzech krzyży na Golgocie i które prawdopo-
dobnie określają również to miejsce, na któ-
rym po raz pierwszy w 1325 r. wzmiankowany
jest krzyż. Akt Namaszczenia Chrystusa sym-
bolizuje na sztychu z 1719 r. kaplica Nama-
szczenia, a Złożenie do Grobu ilustruje scena
tej treści. Poza terenem otoczonym parkanem
znajdują się w górnej części sztychu dwa dal-
sze przedstawienia pasyjne, poprzedzające wy-
darzenia wielkopiątkowe: Modlitwa w Ogrójcu
i Śpiący uczniowie w ogrodzie Getsemańskim.
Poniżej tej ostatniej grupy wije się strumień
Kidron. Stosownie do tych wydarzeń teren
przy Świętym Grobie w Górlitz jest oznaczo-
ny odpowiednio do biblijnej topografii dziś
jeszcze nazwami Ółberg, Jungerwiese i Bach
Kidron (odgałęzienie strumienia Lunitz). Brak
jest w Górlitz usypywanej często przy późno-
gotyckich kościołach Góry Oliwnej. Natomiast
w pomiarze Daniela Pezolda z r. 1717 jedno
14 Obecne ustawienie miało miejsce w r. 1959,
nieco dalej na północ od poprzedniego, lecz w tym
samym związku ze szkarpą i murem, jaki po raz
pierwszy przedstawia miedzioryt Drogi Krzyżowej
z 1719 r. Dotychczasowe ustawienie trzeciej kapliczki,
aż do najnowszej zmiany spowodowane było plano-
waniem ulic w XIX w.
14 — Roczniki Sztuki Śląskiej, III.
105
Szczegóły tych trzech budowli będą omó-
wione później. Na razie należy rozpatrzyć ich
przyczynowe i historyczne powiązania.
Ważnym źródłem do interpretacji całej za-
budowy jest miedzioryt z 1719 r. (tabl. LXIII),
który przedstawia Drogę Krzyżową w topo-
grafii miasta. Na pierwszym planie na prawo
wznosi się kościół Piotra i Pawła, największy
kościół w Górlitz, od r. 1372 równorzędny ze
starym kościołem św. Mikołaja na przedmie-
ściu. Ta potężna budowla, wzniesiona około
1230 r. jako bazylika romańska, a przebudo-
wana w latach 1423—1497 na pięcionawowy
późnogotycki kościół halowy, posiada przed swą
dawną zachowaną fasadą występujący przed-
sionek portalowy w stylu przejściowym. Napis
wskazuje na to, że kościół Piotra i Pawła był
a nad swymi grzechami, nie są topograficznie
oznaczone, mogą jednak być zidentyfikowane
na podstawie godnego uwagi planu Drogi
Krzyżowej w Górlitz, sporządzonego przez Da-
niela Pezolda w 1717 r. (il. 3). Dom Ahaswera
posiadał kiedyś również kapliczkę słupową,
która stała przed tak zwaną Karczmą Piel-
grzymów. Związane z nią późniejsze urozmai-
cenia przez dodanie legendy o Ahaswerze po-
wstały dopiero w XVII w., z czego wynika, że
kapliczka ta nie może być starsza. W Jerozo-
limie brak odnośnej stacji.
Na wprost podejścia do kaplicy Św. Krzy-
ża stoi dalsza, do dziś jeszcze dobrze zacho-
wana kapliczka słupowa 14, od której, według
napisu na miedziorycie z 1719 r., Chrystus
niósł sam swój krzyż na Golgotę. Przed kapli-
r 3. Daniel Pezold, Droga Krzyżowa w Górlitz, miedzioryt, 1717. (Fot. W. Wolff).
traktowany jako dom sądu Piłata. W nim od-
bywały się zatem w kolejności Drogi Krzyżo-
wej do Świętego Grobu wszystkie wydarzenia
od chwili pojmania Chrystusa. Od portalu za-
chodniego, w którym można sobie wyobrazić
scenę ,,Ecce Homo", prowadzi ,,Niesienie
Krzyża" ku lewej stronie miedziorytu, gdzie
widoczny jest szczyt domu i kapliczki słupo-
wej, zachowanej do dzisiaj przed domem na-
rożnym przy ulicy Nicolaigraben 3. 13 Na od-
powiadającym jej miejscu w Jerozolimie zo-
stał według tradycji biblijnej podjęty krzyż
Chrystusa przez Szymona Cyrenejeżyka. Dwie
dalsze sceny miedziorytu z podpisami Spoczy-
wający Jezus odpędzony przez Żyda (tj. Ahas-
wera) sprzed swego domu i Chrystus napomi-
nający kobiety, aby płakały nie nad nim,
13 Znajdująca się na tej kapliczce data 1489 jest
nowego pochodzenia. Odnosi się ona do prawdopo-
dobnej daty ukończenia kaplicy Św. Krzyża, którą
podają dawne wizerunki i opisy. Według Andreadesa
w przedruku Ch. G. Funcka, Górlitz 1716 (z nie-
mieckimi komentarzami) została ta kapliczka w 1625 r.
w związku z rozszerzeniem na zachód cmentarza św.
Mikołaja przeniesiona stamtąd na obecne miejsce.
Oznacza to, że Droga Krzyżowa poprzednio zahaczała
o cmentarz. ■— Jecht I, Halbbd 2, s. 650. Dolman I,
s. 241. Nie ma jednak dowodu, że wszystkie kapliczki
słupowe wzniesiono dopiero w 1625 r. Dalman I,
s. 228; Dalman II, s. 3.
cą Św. Krzyża stoją trzy lipy, dziś jeszcze
istniejące, które mają symbolizować miejsca
trzech krzyży na Golgocie i które prawdopo-
dobnie określają również to miejsce, na któ-
rym po raz pierwszy w 1325 r. wzmiankowany
jest krzyż. Akt Namaszczenia Chrystusa sym-
bolizuje na sztychu z 1719 r. kaplica Nama-
szczenia, a Złożenie do Grobu ilustruje scena
tej treści. Poza terenem otoczonym parkanem
znajdują się w górnej części sztychu dwa dal-
sze przedstawienia pasyjne, poprzedzające wy-
darzenia wielkopiątkowe: Modlitwa w Ogrójcu
i Śpiący uczniowie w ogrodzie Getsemańskim.
Poniżej tej ostatniej grupy wije się strumień
Kidron. Stosownie do tych wydarzeń teren
przy Świętym Grobie w Górlitz jest oznaczo-
ny odpowiednio do biblijnej topografii dziś
jeszcze nazwami Ółberg, Jungerwiese i Bach
Kidron (odgałęzienie strumienia Lunitz). Brak
jest w Górlitz usypywanej często przy późno-
gotyckich kościołach Góry Oliwnej. Natomiast
w pomiarze Daniela Pezolda z r. 1717 jedno
14 Obecne ustawienie miało miejsce w r. 1959,
nieco dalej na północ od poprzedniego, lecz w tym
samym związku ze szkarpą i murem, jaki po raz
pierwszy przedstawia miedzioryt Drogi Krzyżowej
z 1719 r. Dotychczasowe ustawienie trzeciej kapliczki,
aż do najnowszej zmiany spowodowane było plano-
waniem ulic w XIX w.
14 — Roczniki Sztuki Śląskiej, III.