Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (3.1965)

WOJCIECH GLUZIŃSKI (Wrocław)

PREHISTORIA ALMARII PASZKOWICZA

Napis wycięty na frontowym fryzie almarii
archiwalnej, przechowywanej w zbiorach Muze-
um Archidiecezjalnego we Wrocławiu, głosi:
„Anno. Domini. MCCCCLV. Dominus. Johan-
nes. Paschkowicz. canonicus. procurator. ac.
magister, fabrice. ecclesie. wratislaviensis.
hanc. almariam. comparavit." Nie może być
zatem wątpliwości, że szafę zbudowano na za-
rządzenie Jana Paszkowicza w r. 1455. A je-
dnak... Po głębszej analizie szczegółów kon-
strukcyjnych almarii upada zaufanie do war-
tości dowodowej przytoczonej inskrypcji. Oka-
zuje się, że almaria wrocławska, jakkolwiek
datowana autentycznym napisem, nie mogła
powstać w jednym, czasowo określonym na
rok 1455 przedsięwzięciu budowlanym, lecz już
w tym czasie miała, jak się wydaje, długole-
tnią przeszłość, niestety nie poświadczoną ża-
dnym przekazem źródłowym. Możemy więc
mówić o prehistorii wrocławskiej almarii Pasz-
kowicza, a rozwinięciu i uzasadnieniu wyrażo-
nej wyżej tezy poświęcamy niniejszą pracę.

Almaria wrocławska dziwnym zrządzeniem
losu nie doczekała się wyczerpującej monogra-
fii, jakkolwiek jest najstarszym na Śląsku tej
miary zabytkiem rzemiosła stolarskiego. Przy-
pomniana po raz pierwszy w r. 1875 przez
Knoblicha1, dopiero w r. 1900 doczekała
się krótkiego artykułu Jungnitza2, ogra-
niczającego się jedynie do dość powierzchow-
nego opisu mebla. Poza opis, uzupełniony wia-
domościami o organizacji archiwum diecezjal-
nego, nie wykracza również artykuł Reho-
rowskiego, który po prawie sześćdziesię-
cioletnim zapomnieniu znów zwrócił uwagę na
ciekawy zabytek 3.

W istocie jest to zabytek w meblarstwie
gotyckim niezwykły. Horyzontalnie ustawiona
bryła (tabl. LXVI, LXVII) o monumentalnych

1 Knoblich, Schlesiens Yorzeit, Bd 2, s. 97.

2 Jungnitz J., Ein mittelalterlicher Archiv-
schrank, „Jahrbuch des schlesischen Museums fur
Kunstgewerbe und Altertumer", Bd I: 1900, s. 80 nn.

3 Rehorowski M., Gotycka szafa archiwalna
Jana Paszkowicza z roku 1455, „Archeion", nr 31:
1959, s. 83 nn. Z wzorowej inwentaryzacji (szczegóło-
wy opis, pomiary, rysunki konstrukcyjne, ekspertyza
techniczna) wchodzącej w skład obronionej dyser-
tacji doktorskiej, udostępnionej mi uprzejmie przez
autora, korzystałem częściowo przy niniejszej pracy.

wymiarach (dł. 3,20 m, wys. 1,86 m, szer. 0,94 m)4
formą swą nie przypomina zupełnie znanych
z zabytków form szaf gotyckich, węższych
i ukształtowanych pionowo, często podzielo-
nych na kondygnacje5. Przy pomocy analizy
formalnej trudno doprawdy wytłumaczyć ów
niespotykany kształt i bez końca gubić się
można w domysłach, wciąż nowych i pociąga-
jących w zależności od powoływanych mate-
riałów porównawczych. Gdzie szukać wzoru
dla naszej almarii? W szafach ściennych6 czy
w niektórych szafach zakrystialnych, horyzon-
talnie ukształtowanych, stojących jednak ca-
łym dnem na podłodze; w regale czy w po-
większonej do olbrzymich rozmiarów skrzyni
z szufladami? 7 A może mamy tu do czynienia
z kompilacją form przyjętych z różnych me-
bli? Nie sposób znaleźć jednoznacznej odpo-
wiedzi, podobieństwa są fragmentaryczne
i zdecydowanie się na jedną z wymienionych
form wyjściowych zawsze wydaje się, ze
względu na jednoczesne podobieństwa z inny-
mi, niedostatecznie uzasadnione, przyjęte
dowolnie i w rezultacie bezpodstawne.

Trudno też wyjaśnić, dlaczego wbrew pra-
wom statyki uparto się zawiesić ponad podłogą
szeroko rozpiętą kratę półek i przegród, obcią-
żoną dodatkowo aż czterdziestoma ośmioma
szufladami wypełnionymi masą dokumentów.
Musiało w tym wypadku wystąpić niekorzystne
ugięcie całej bryły 8, naocznie wykazujące błęd-
ność konstrukcji, zaskakującą w epoce tak
konstrukcyjnego stylu, jakim był gotyk 9. Dla-
czego nie zbudowano dwóch szaf bliźniaczych
dla każdego systemu sygnatur (od A—Z i od
AA—AZ) z osobna, węższych i wytrzymalszych
na obciążenia, zachowujących przy tym przy-
jętą w szafie Paszkowicza wygodną wysokość
górnych szuflad? Podobne szafy bliźniacze,
oddzielne, spotykamy w archiwum katedral-
nym w Ziirichu i połączone — w archiwum

4 Pomiarów szafy w Muzeum Archidiecezjalnym
dokonał mgr Stanisław S i e d 1 a k, on też wykonał
rysunki techniczne mebla.

5 Por. liczne przykłady w literaturze dotyczącej
dziejów meblarstwa.

6 Rehorowski, o.c, s. 86.

7 Rehorowski, o.c, s. 86.

8 Rehorowski, o.c, s. 86.

9 Worringer W., Formprobleme der Gotik,
Munchen 1927, s. 69 nn,

17 — Roczniki Sztuki Śląskiej, III.