DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Lemper, Ernst-Heinz: Kaplica Świętego Krzyża i Święty Grób w Görlitz: przyczynek do symboliki architektury i ikonologii późnego średniowiecza
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13792#0126
120
ERNST-HEINZ LEMPER
jednakże nie w formie odrębnych budynków,
lecz w obrębie jednego pomieszczenia kościel-
nego, odpowiednio do sytuacji w oryginale. Do
najstarszych przykładów, chociaż przedstawia-
jących odmienny typ, który trzeba przy po-
równaniu wziąć pod uwagę, należy Święty
Grób w Schlettstadt, gdzie pod kościołem Wia-
ry można było stwierdzić rotundę postawioną
w XII w. nad Świętym Grobem ufundowanym
w 1094 r.79 Godne uwagi jest to, że zachowała
się z tego założenia krypta oraz dwa biegi scho-
dów do niej prowadzących. Związki kultu
Świętego Grobu z budową krypt można udo-
wodnić na licznych budowlach w Czechach, na
Śląsku, w Górnych Łużycach i Austrii po-
cząwszy od XII w.80 Również krypta kościoła
św. Piotra i Pawła w Górlitz, ze swymi stacja-
mi na wieczną pamiątkę Męki Chrystusa, zaj-
muje poczesne miejsce w tej tradycji, która
jest typową dla późnego gotyku na południo-
wo-wschodnich terenach 81.
Związek między rotundą i budową Grobu
Chrystusa został ustalony w ostatnim czasie
w odtworzeniu Grobu w Goslar, pochodzącego
z okresu rozwiniętego gotyku z końca XII w.,
przy czym musi się jednak uwzględnić przebu-
dowę, jaką przeprowadzono w 100 lat później 82.
Według wyników wykopalisk miało tam ist-
nieć odpowiadające Świętemu Grobowi w Gór-
litz odtworzenie Grobu Chrystusa w kształcie,
jaki otrzymał on po odnowieniu przez Kon-
stantyna Monomachosa w 1048 r. Aż do po-
łowy XIV w. brak jednak dalszych ogniw po-
średnich tego typu i dlatego należy z ostroż-
nością odnosić się do bardzo fragmentarycz-
nie zachowanych fundamentów odnalezionych
w Goslar.
Pewne jest, że w Europie XV w. były dwo-
jakiego rodzaju architektoniczne powtórzenia
Świętego Grobu. Przy pierwszym typie trzy-
mano się założenia centralnego, jak m.in. w wy-
kończonej w 1505 r. w Weilburgu a.d. Lahn
kaplicy Świętego Grobu, a również w zburzo-
nym w r. 1553 Świętym Grobie w Hoff83.
Drugi typ odpowiada powtórzeniu w Górlitz.
Najbliższy budowli w Górlitz jest Święty
Grób w kościele Św. Krzyża w Eichstatt84.
Godne uwagi jest, że Święty Grób znajduje
się tu wewnątrz kościoła oraz że jego związek
z kościołem pod wezwaniem Św. Krzyża od-
powiada programowi budowy w Górlitz. Rów-
nież w Weilburgu znajdowała się kaplica gro-
bowa bezpośrednio przed kaplicą Św. Krzyża.
79 Dalman III, s. 41—44.
80 Na ten temat istnieje ukończona praca autora
w rękopisie.
81 Lemper II.
82 G r i e p H. G., Das Heilige Grab in Goslar,
„Harz", Jg VII: 1955, s. 101 nn.
83 B o h m e H., Zur Leide-Christ-Verehrung im
Spatmittelalter, „Nassauische Annalen", Bd 62: 1951,
s. 67 nn.
84 Eger G., Das Heilige Grab zu Eichstatt: „Der
Zwiebelturm". Bd VII: 1952, H. 7, S. 155 nn z repro-
dukcją i planem.
W Eichstatt sytuacja jest skomplikowana, na
co można tu tylko ogólnikowo wskazać, ponie-
waż nie ma w literaturze jednolitego poglądu
odnośnie powstania Świętego Grobu, znajdują-
cego się obecnie w kościele Św. Krzyża. Dal-
man sądził, że jest to pierwsze wierne odtwo-
rzenie oryginału z czasów około r. 1160 85. T u-
c h e r podaje w Reissbuch des heyligen
Lands86, że dwaj mieszczanie z Norymbergii
Sebald Rieter i Hans Tucher w związku ze swą
pielgrzymką do Jerozolimy w r. 1479 potwier-
dzili, iż Święty Grób w Eichstatt stanowi wier-
ną kopię Świętego Grobu. Ze wszystkich prze-
kazów źródłowych można przyjąć, że najstar-
szy kościół Św. Krzyża w Eichstatt był rotun-
dą, że czczono w niej ufundowaną po wypra-
wie krzyżowej z r. 1147 relikwię Św. Krzyża
w poprzecznej belce znajdującego się tam
krzyża oraz że wówczas kościół nazywano ko-
ściołem „Świętego Krzyża i Świętego Grobu".
W r. 1610 postanowiono wybudować nowy ko-
ściół, dla którego plan budowli centralnej spo-
rządził sławny budowniczy z Augsburga Eliasz
Holi. Plan ten nie został zrealizowany (wsku-
tek wygaśnięcia fundacji Schottów), natomiast
w r. 1623 rozpoczęto budowę istniejącego
obecnie kościoła, w którym na nowo posta-
wiono Święty Grób po uprzednim starannym
rozebraniu i ponumerowaniu kamieni87.
Jestem pewny, że kaplica ta nie może po-
chodzić ze starszego okresu jak z połowy XV w.,
chociaż mogło już wcześniej istnieć tam jakieś
założenie grobowe. Jako termin post quem
wchodzi w rachubę rok 1441, w którym roz-
poczęto przebudowę. Komora grobowa była
początkowo otoczona 12 kolumienkami, które
niestety usunięto w 1877 r. Otwiera się ona
zgodnie z pierwowzorem do tabernakulum na
dachu. Przedsionek i komora grobowa są roz-
dzielone także w zewnętrznych elewacjach.
Tylna ściana przedsionka zaokrągla się jednak
w formie apsydy, podobnie jak to w Jerozoli-
mie można stwierdzać dopiero po r. 1555. Jeś-
liby Święty Grób w Eichstatt na nowo posta-
wiony w 1623 r. dokładnie odpowiadał budowli
pierwotnej z połowy XV w., a ta z kolei —
oryginałowi w Jerozolimie, wówczas byłoby to
wskazówką na możliwość krągłego zamknięcia
ściany przedsionka w Jerozolimie już przed
1555 r. Trudno przypuścić, by w 1623 r.
w Eichstatt powtórzono pedantycznie stan bu-
dowli jerozolimskiej z roku po 1555, po cóż bo-
wiem numerowano by troskliwie kamienie bu-
dowli pierwotnej (z poł. XV w.), jak nie celem
starannego jej ponownego „złożenia". Tak sa-
mo położenie filaru anielskiego w Eichstatt
odpowiada położeniu w Jerozolimie: oba znaj-
dują się na środku osi bazy apsydy przedsion-
kowej. Niestety, na skutek licznych przebudów
przy Świętym Grobie w Eichstatt powstały po-
ważne zafałszowania. I tak już przy przebu-
85 Dalman III.
86 Reyssbuch des heyligen Lands, Augsburg 1479.
87 Eger, o.c.
ERNST-HEINZ LEMPER
jednakże nie w formie odrębnych budynków,
lecz w obrębie jednego pomieszczenia kościel-
nego, odpowiednio do sytuacji w oryginale. Do
najstarszych przykładów, chociaż przedstawia-
jących odmienny typ, który trzeba przy po-
równaniu wziąć pod uwagę, należy Święty
Grób w Schlettstadt, gdzie pod kościołem Wia-
ry można było stwierdzić rotundę postawioną
w XII w. nad Świętym Grobem ufundowanym
w 1094 r.79 Godne uwagi jest to, że zachowała
się z tego założenia krypta oraz dwa biegi scho-
dów do niej prowadzących. Związki kultu
Świętego Grobu z budową krypt można udo-
wodnić na licznych budowlach w Czechach, na
Śląsku, w Górnych Łużycach i Austrii po-
cząwszy od XII w.80 Również krypta kościoła
św. Piotra i Pawła w Górlitz, ze swymi stacja-
mi na wieczną pamiątkę Męki Chrystusa, zaj-
muje poczesne miejsce w tej tradycji, która
jest typową dla późnego gotyku na południo-
wo-wschodnich terenach 81.
Związek między rotundą i budową Grobu
Chrystusa został ustalony w ostatnim czasie
w odtworzeniu Grobu w Goslar, pochodzącego
z okresu rozwiniętego gotyku z końca XII w.,
przy czym musi się jednak uwzględnić przebu-
dowę, jaką przeprowadzono w 100 lat później 82.
Według wyników wykopalisk miało tam ist-
nieć odpowiadające Świętemu Grobowi w Gór-
litz odtworzenie Grobu Chrystusa w kształcie,
jaki otrzymał on po odnowieniu przez Kon-
stantyna Monomachosa w 1048 r. Aż do po-
łowy XIV w. brak jednak dalszych ogniw po-
średnich tego typu i dlatego należy z ostroż-
nością odnosić się do bardzo fragmentarycz-
nie zachowanych fundamentów odnalezionych
w Goslar.
Pewne jest, że w Europie XV w. były dwo-
jakiego rodzaju architektoniczne powtórzenia
Świętego Grobu. Przy pierwszym typie trzy-
mano się założenia centralnego, jak m.in. w wy-
kończonej w 1505 r. w Weilburgu a.d. Lahn
kaplicy Świętego Grobu, a również w zburzo-
nym w r. 1553 Świętym Grobie w Hoff83.
Drugi typ odpowiada powtórzeniu w Górlitz.
Najbliższy budowli w Górlitz jest Święty
Grób w kościele Św. Krzyża w Eichstatt84.
Godne uwagi jest, że Święty Grób znajduje
się tu wewnątrz kościoła oraz że jego związek
z kościołem pod wezwaniem Św. Krzyża od-
powiada programowi budowy w Górlitz. Rów-
nież w Weilburgu znajdowała się kaplica gro-
bowa bezpośrednio przed kaplicą Św. Krzyża.
79 Dalman III, s. 41—44.
80 Na ten temat istnieje ukończona praca autora
w rękopisie.
81 Lemper II.
82 G r i e p H. G., Das Heilige Grab in Goslar,
„Harz", Jg VII: 1955, s. 101 nn.
83 B o h m e H., Zur Leide-Christ-Verehrung im
Spatmittelalter, „Nassauische Annalen", Bd 62: 1951,
s. 67 nn.
84 Eger G., Das Heilige Grab zu Eichstatt: „Der
Zwiebelturm". Bd VII: 1952, H. 7, S. 155 nn z repro-
dukcją i planem.
W Eichstatt sytuacja jest skomplikowana, na
co można tu tylko ogólnikowo wskazać, ponie-
waż nie ma w literaturze jednolitego poglądu
odnośnie powstania Świętego Grobu, znajdują-
cego się obecnie w kościele Św. Krzyża. Dal-
man sądził, że jest to pierwsze wierne odtwo-
rzenie oryginału z czasów około r. 1160 85. T u-
c h e r podaje w Reissbuch des heyligen
Lands86, że dwaj mieszczanie z Norymbergii
Sebald Rieter i Hans Tucher w związku ze swą
pielgrzymką do Jerozolimy w r. 1479 potwier-
dzili, iż Święty Grób w Eichstatt stanowi wier-
ną kopię Świętego Grobu. Ze wszystkich prze-
kazów źródłowych można przyjąć, że najstar-
szy kościół Św. Krzyża w Eichstatt był rotun-
dą, że czczono w niej ufundowaną po wypra-
wie krzyżowej z r. 1147 relikwię Św. Krzyża
w poprzecznej belce znajdującego się tam
krzyża oraz że wówczas kościół nazywano ko-
ściołem „Świętego Krzyża i Świętego Grobu".
W r. 1610 postanowiono wybudować nowy ko-
ściół, dla którego plan budowli centralnej spo-
rządził sławny budowniczy z Augsburga Eliasz
Holi. Plan ten nie został zrealizowany (wsku-
tek wygaśnięcia fundacji Schottów), natomiast
w r. 1623 rozpoczęto budowę istniejącego
obecnie kościoła, w którym na nowo posta-
wiono Święty Grób po uprzednim starannym
rozebraniu i ponumerowaniu kamieni87.
Jestem pewny, że kaplica ta nie może po-
chodzić ze starszego okresu jak z połowy XV w.,
chociaż mogło już wcześniej istnieć tam jakieś
założenie grobowe. Jako termin post quem
wchodzi w rachubę rok 1441, w którym roz-
poczęto przebudowę. Komora grobowa była
początkowo otoczona 12 kolumienkami, które
niestety usunięto w 1877 r. Otwiera się ona
zgodnie z pierwowzorem do tabernakulum na
dachu. Przedsionek i komora grobowa są roz-
dzielone także w zewnętrznych elewacjach.
Tylna ściana przedsionka zaokrągla się jednak
w formie apsydy, podobnie jak to w Jerozoli-
mie można stwierdzać dopiero po r. 1555. Jeś-
liby Święty Grób w Eichstatt na nowo posta-
wiony w 1623 r. dokładnie odpowiadał budowli
pierwotnej z połowy XV w., a ta z kolei —
oryginałowi w Jerozolimie, wówczas byłoby to
wskazówką na możliwość krągłego zamknięcia
ściany przedsionka w Jerozolimie już przed
1555 r. Trudno przypuścić, by w 1623 r.
w Eichstatt powtórzono pedantycznie stan bu-
dowli jerozolimskiej z roku po 1555, po cóż bo-
wiem numerowano by troskliwie kamienie bu-
dowli pierwotnej (z poł. XV w.), jak nie celem
starannego jej ponownego „złożenia". Tak sa-
mo położenie filaru anielskiego w Eichstatt
odpowiada położeniu w Jerozolimie: oba znaj-
dują się na środku osi bazy apsydy przedsion-
kowej. Niestety, na skutek licznych przebudów
przy Świętym Grobie w Eichstatt powstały po-
ważne zafałszowania. I tak już przy przebu-
85 Dalman III.
86 Reyssbuch des heyligen Lands, Augsburg 1479.
87 Eger, o.c.