DOI issue:
Rozprawy
DOI article:Lemper, Ernst-Heinz: Kaplica Świętego Krzyża i Święty Grób w Görlitz: przyczynek do symboliki architektury i ikonologii późnego średniowiecza
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.13792#0130
124
ERNST-HEINZ LEMPER
Krzyżowej w Jerozolimie. Najwcześniejsze jej
odtworzenie spotykamy już na tysiąc lat przed
wzniesieniem Świętego Grobu w Górlitz. A
mianowicie w Rzymie, gdzie w V w. istniały
,.Jerozolima" i „Betlejem". Chodziło tu o ko-
ścioły, które odpowiednio do istniejących od-
ległości miejsc świętych w Jerozolimie, wzglę-
dnie w Betlejem zostały włączone w określony
system pielgrzymowania. Również już z V w.
datuje się system rozmieszczenia kaplic, ko-
ściołów i krużganków u Św. Stefana w Bolo-
nii, który miał odtwarzać tę samą symbolikę 105.
Nie ma potrzeby przedstawiania tu szcze-
gółowo historii nabożeństw Dróg Krzyżo-
wych 106. Wystarczy na tym miejscu wspo-
mnieć, że z rozwojem budownictwa kościelne-
go, od jego pierwszych początków, aż do bu-
dowy wielkich katedr 107 w późniejszym śre-
dniowieczu, w okresie wojen krzyżowych
i prowadzonych pod znakiem krzyża wojen
zaborczych niemieckiego feudalizmu — obser-
wować można zacieśnienie symboliki jerozo-
limskich pielgrzymek do pewnych nabożeństw
wewnątrz kościołów. Jedną z tych form są tzw.
labyrinthe na posadzkach katedr francuskich,
służące do pokutnych modłów pielgrzymów.
00 początku XV w. notujemy drugą, głównie
mieszczańską falę pielgrzymek do Świętego
Grobu. Następstwem tych pielgrzymek były
fundowane przez mieszczaństwo powtórzenia
Świętego Grobu i innych miejsc pasyjnych
w Jerozolimie, które ponownie rozszerzyły
1 zróżnicowały uzyskane w gotyku scalenie
systemu do odrębu kościoła. Tego rodzaju
obiekty znajdują się głównie we Włoszech,
Francji i Hiszpanii. Są one z reguły wyposa-
żone w rozbudowane Drogi Krzyżowe.
Kalwaria w formie Świętego Grobu została
założona w początkach XV w. w Fabiano przez
dwóch mnichów augustianów, Jana i Piotra
(zm. w 1420 i 1421 r.) z rodu św. Tomasza
Becketa108. Posiadała ona podwyższony o 12
stopni ołtarz, który miał symbolizować Górę
Kalwarię. Po obu jego stronach znajdowały
się dwie kaplice, w których czczono grób Chry-
stusa i grób Marii. Inny ołtarz nazwali funda-
torzy „Doliną Jozafata" i był on poświęcony
opłakującym niewiastom. Do dalszego ołtarza
z Pietą schodziło się w dół po dziesięciu stop-
niach.
Założony w 1405 r. w odległości dwóch mil
od Cordovy przez dominikanina Alvaro klasz-
tor „Scala coeli" posiadał liczne kaplice i stacje
105 Kneller, s. 35.
106 prócz K n e 11 e r a porównaj Bohme o.c.
Porównaj też Reallexicon zur deutschen Kunstge-
schichte, hrsg. v. O. S c h m i 11, art. Castrum doloris.
117 Lehmann E., Von der Kirchenfamilie zur
Kathedrale. Bemerkungen zu einer Entwicklungślinie
der mitteralterl. Baukunst, w sprawozdaniach z po-
siedzeń Stowarzyszenia Historyków Sztuki w Berli-
nie, październik 1954 do maja 1955, s. 3—5.
108 Poniższy przegląd najważniejszych odtworzeń
stacji Męki Chrystusa za Knellerem, s. 20 nn. i 40 n
krzyżowe, którym założyciel nadał nazwy
świętych miejsc w Jerozolimie.
Najsłyniejszy obiekt tego typu znajduje się
na Monte Varallo koło Nowary założony przez
franciszkanina Bernarda Caymi dla tych, któ-
rzy nie mieli możności pielgrzymowania do Je-
rozolimy. Położony u stóp góry klasztor został
potwierdzony źródłowo w 1486 r. przez pa-
pieża Innocentego VIII. Kaplice wzdłuż drogi
prowadzącej na szczyt góry obrazują symbo-
licznie całe życie Chrystusa. Pierwszą, posta-
wioną w 1491 r., była kaplica Grobu. Następ-
ne czasy dodawały dalsze kaplice, w wieku
XVIII było ich 38 a na początku XX — 43.
Już w 1467 r. ufundował Walter Coman
Isibrandi w Leydzie w Niderlandach Święty
Grób, który w połączeniu z sąsiednim „Naza-
retem", „Sionem" i „Emausem" nazywano
„Jerozolimą". Isibrandi zmarł jeszcze w tym
samym roku w czasie pielgrzymki do Palesty-
ny. Koło Utrechtu poza miastem znajdował się
Święty Grób założony około 1400 r. Już z r.
1394 datuje się wzmianka o istniejącym tam
Bractwie Świętego Grobu. Tego rodzaju Kal-
waria powstała w r. 1484 w Drusenbach
w Alzacji. Istniało tam już wcześniejsze miej-
sce pielgrzymek, przy którym już w XIII w.
hrabiowie von Rappoldstein ufundowali 3 ka-
plice. Hrabia Schasmann-Maksymilian II po-
stanowił w 1484 r. po powrocie z pielgrzymki
do Jerozolimy wznieść Górę Kalwarię, przy
czym wykorzystał istniejące założenie, a 3 ka-
plice oznaczył jako kościół Grobu. Nie brako-
wało tu również pękniętej skały i potoku Ki-
dron. W r. 1494 dodano rzeźbioną grupę Góry
Oliwnej oraz dobudowano wieżyczkę na kapli-
cy środkowej, którą określono jako Grób Chry-
stusa. W drugiej kaplicy czczono Grób Marii,
w trzeciej — Matkę Boską Bolesną. Te trzy
kaplice stanowią pewną analogię do trzech ka-
plic w Górlitz, jakkolwiek inne było ich zna-
czenie. Plastyczne wyposażenie wykonał praw-
dopodobnie wzmiankowany w Drusenbach przed
1498 r. „Lorentz Bildschneider, Burger zu Rap-
poltzwiller". W okresie rewolucji francuskiej
w 1794 r. kaplice te zostały zniszczone, a od-
nowiono je dopiero w 1894 r.
Podobnie bogaty program posiada Góra
Kalwaria z r. 1516 w Romans nad Izerą w
departamencie Drome. Tu począwszy od ulic
miasta, aż na szczyt pobliskiego wzniesienia
ustawiono 40 przedstawień ze scenami z życia
Chrystusa. Fundatorem był bogaty kupiec Ro-
manet Boffin. Stwierdzić można, że pierwo-
wzorem była tu Góra Kalwaria we Freiburgu
w Szwajcarii; w dniu 20 listopada 1516 r.
wystawiła rada we Freiburgu opinię stwier-
dzającą, że wymiary Góry Kalwarii we Frei-
burgu dokładnie zgadzają się ze stacjami Mę-
ki Chrystusa w Jerozolimie. W Romans istnie-
je sześć kaplic i liczne plastyczne przedstawie-
nia z życia Chrystusa. W latach 1516, 1554,
1610, 1615 i 1635 ukazały się drukowane prze-
wodniki tej Drogi Krzyżowej. W roku 1562
ERNST-HEINZ LEMPER
Krzyżowej w Jerozolimie. Najwcześniejsze jej
odtworzenie spotykamy już na tysiąc lat przed
wzniesieniem Świętego Grobu w Górlitz. A
mianowicie w Rzymie, gdzie w V w. istniały
,.Jerozolima" i „Betlejem". Chodziło tu o ko-
ścioły, które odpowiednio do istniejących od-
ległości miejsc świętych w Jerozolimie, wzglę-
dnie w Betlejem zostały włączone w określony
system pielgrzymowania. Również już z V w.
datuje się system rozmieszczenia kaplic, ko-
ściołów i krużganków u Św. Stefana w Bolo-
nii, który miał odtwarzać tę samą symbolikę 105.
Nie ma potrzeby przedstawiania tu szcze-
gółowo historii nabożeństw Dróg Krzyżo-
wych 106. Wystarczy na tym miejscu wspo-
mnieć, że z rozwojem budownictwa kościelne-
go, od jego pierwszych początków, aż do bu-
dowy wielkich katedr 107 w późniejszym śre-
dniowieczu, w okresie wojen krzyżowych
i prowadzonych pod znakiem krzyża wojen
zaborczych niemieckiego feudalizmu — obser-
wować można zacieśnienie symboliki jerozo-
limskich pielgrzymek do pewnych nabożeństw
wewnątrz kościołów. Jedną z tych form są tzw.
labyrinthe na posadzkach katedr francuskich,
służące do pokutnych modłów pielgrzymów.
00 początku XV w. notujemy drugą, głównie
mieszczańską falę pielgrzymek do Świętego
Grobu. Następstwem tych pielgrzymek były
fundowane przez mieszczaństwo powtórzenia
Świętego Grobu i innych miejsc pasyjnych
w Jerozolimie, które ponownie rozszerzyły
1 zróżnicowały uzyskane w gotyku scalenie
systemu do odrębu kościoła. Tego rodzaju
obiekty znajdują się głównie we Włoszech,
Francji i Hiszpanii. Są one z reguły wyposa-
żone w rozbudowane Drogi Krzyżowe.
Kalwaria w formie Świętego Grobu została
założona w początkach XV w. w Fabiano przez
dwóch mnichów augustianów, Jana i Piotra
(zm. w 1420 i 1421 r.) z rodu św. Tomasza
Becketa108. Posiadała ona podwyższony o 12
stopni ołtarz, który miał symbolizować Górę
Kalwarię. Po obu jego stronach znajdowały
się dwie kaplice, w których czczono grób Chry-
stusa i grób Marii. Inny ołtarz nazwali funda-
torzy „Doliną Jozafata" i był on poświęcony
opłakującym niewiastom. Do dalszego ołtarza
z Pietą schodziło się w dół po dziesięciu stop-
niach.
Założony w 1405 r. w odległości dwóch mil
od Cordovy przez dominikanina Alvaro klasz-
tor „Scala coeli" posiadał liczne kaplice i stacje
105 Kneller, s. 35.
106 prócz K n e 11 e r a porównaj Bohme o.c.
Porównaj też Reallexicon zur deutschen Kunstge-
schichte, hrsg. v. O. S c h m i 11, art. Castrum doloris.
117 Lehmann E., Von der Kirchenfamilie zur
Kathedrale. Bemerkungen zu einer Entwicklungślinie
der mitteralterl. Baukunst, w sprawozdaniach z po-
siedzeń Stowarzyszenia Historyków Sztuki w Berli-
nie, październik 1954 do maja 1955, s. 3—5.
108 Poniższy przegląd najważniejszych odtworzeń
stacji Męki Chrystusa za Knellerem, s. 20 nn. i 40 n
krzyżowe, którym założyciel nadał nazwy
świętych miejsc w Jerozolimie.
Najsłyniejszy obiekt tego typu znajduje się
na Monte Varallo koło Nowary założony przez
franciszkanina Bernarda Caymi dla tych, któ-
rzy nie mieli możności pielgrzymowania do Je-
rozolimy. Położony u stóp góry klasztor został
potwierdzony źródłowo w 1486 r. przez pa-
pieża Innocentego VIII. Kaplice wzdłuż drogi
prowadzącej na szczyt góry obrazują symbo-
licznie całe życie Chrystusa. Pierwszą, posta-
wioną w 1491 r., była kaplica Grobu. Następ-
ne czasy dodawały dalsze kaplice, w wieku
XVIII było ich 38 a na początku XX — 43.
Już w 1467 r. ufundował Walter Coman
Isibrandi w Leydzie w Niderlandach Święty
Grób, który w połączeniu z sąsiednim „Naza-
retem", „Sionem" i „Emausem" nazywano
„Jerozolimą". Isibrandi zmarł jeszcze w tym
samym roku w czasie pielgrzymki do Palesty-
ny. Koło Utrechtu poza miastem znajdował się
Święty Grób założony około 1400 r. Już z r.
1394 datuje się wzmianka o istniejącym tam
Bractwie Świętego Grobu. Tego rodzaju Kal-
waria powstała w r. 1484 w Drusenbach
w Alzacji. Istniało tam już wcześniejsze miej-
sce pielgrzymek, przy którym już w XIII w.
hrabiowie von Rappoldstein ufundowali 3 ka-
plice. Hrabia Schasmann-Maksymilian II po-
stanowił w 1484 r. po powrocie z pielgrzymki
do Jerozolimy wznieść Górę Kalwarię, przy
czym wykorzystał istniejące założenie, a 3 ka-
plice oznaczył jako kościół Grobu. Nie brako-
wało tu również pękniętej skały i potoku Ki-
dron. W r. 1494 dodano rzeźbioną grupę Góry
Oliwnej oraz dobudowano wieżyczkę na kapli-
cy środkowej, którą określono jako Grób Chry-
stusa. W drugiej kaplicy czczono Grób Marii,
w trzeciej — Matkę Boską Bolesną. Te trzy
kaplice stanowią pewną analogię do trzech ka-
plic w Górlitz, jakkolwiek inne było ich zna-
czenie. Plastyczne wyposażenie wykonał praw-
dopodobnie wzmiankowany w Drusenbach przed
1498 r. „Lorentz Bildschneider, Burger zu Rap-
poltzwiller". W okresie rewolucji francuskiej
w 1794 r. kaplice te zostały zniszczone, a od-
nowiono je dopiero w 1894 r.
Podobnie bogaty program posiada Góra
Kalwaria z r. 1516 w Romans nad Izerą w
departamencie Drome. Tu począwszy od ulic
miasta, aż na szczyt pobliskiego wzniesienia
ustawiono 40 przedstawień ze scenami z życia
Chrystusa. Fundatorem był bogaty kupiec Ro-
manet Boffin. Stwierdzić można, że pierwo-
wzorem była tu Góra Kalwaria we Freiburgu
w Szwajcarii; w dniu 20 listopada 1516 r.
wystawiła rada we Freiburgu opinię stwier-
dzającą, że wymiary Góry Kalwarii we Frei-
burgu dokładnie zgadzają się ze stacjami Mę-
ki Chrystusa w Jerozolimie. W Romans istnie-
je sześć kaplic i liczne plastyczne przedstawie-
nia z życia Chrystusa. W latach 1516, 1554,
1610, 1615 i 1635 ukazały się drukowane prze-
wodniki tej Drogi Krzyżowej. W roku 1562