DOI issue:
Rozprawy
DOI article:Lemper, Ernst-Heinz: Kaplica Świętego Krzyża i Święty Grób w Görlitz: przyczynek do symboliki architektury i ikonologii późnego średniowiecza
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.13792#0131
KAPLICA ŚW. KRZYŻA I ŚW. GRÓB W GÓRLITZ
125
została ona zniszczona przez Hugenotów i na-
stępnie odbudowana. Ponownemu zniszczeniu
uległa w czasie rewolucji francuskiej, po czym
znów ją odnowiono. W Romans odbywały się
również przedstawienia pasyjne, a znajdujące
się w odpowiednich miejscach miasta domy
były oddawane przez mieszczan na te przed-
stawienia.
Jak wynika z tego przeglądu najważniej-
szych odtworzeń Stacji Męki Chrystusa — w
okresie między początkiem XV w. i początkiem
XVI w. istniał w całej zachodniej Europie
zwyczaj zakładania gór kalwaryjskich. Ogól-
nie rzecz biorąc można stwierdzić, że obiekt
Świętego Grobu w Górlitz włączył się w coraz
bardziej rozbudowywany program pasyjny.
Góry kalwaryjskie w Cordovie i na Monte
Varallo mają zdecydowany charakter miejsc
pielgrzymek (posiadają niewiele bardzo ogól-
nych cech wspólnych z budową w Górlitz);
obiekty zaś, w których Droga Krzyżowa jest
uzupełnieniem kaplicy Świętego Grobu — są
członami tej linii rozwojowej, z której wyrasta
założenie w Górlitz. Fabiano byłoby najwcze-
śniejszym przykładem w naszym zestawieniu
dla tego kierunku, ze swym zgrupowaniem
czterech kaplic, wśród których tylko kaplica
Grobu Marii stanowi obcy człon w tradycyj-
nej ikonologii. W innym powiązaniu stoi ka-
plica Jerozolimy w Lejdzie, lecz i tu widać
tendencję do scalenia na jednym miejscu wielu
kaplic poświęconych życiu Chrystusa. W Dru-
senstein istniejące już od XIII w. budowle ta-
mowały zdecydowanie możliwość rozbudowy
programu odtworzenia Grobu Chrystusa. Mimo
to widać i tu wyraźnie tendencję, charaktery-
styczną dla późnego gotyku, zgrupowania ka-
plic. Także w Drusenbach Grób Marii znaj-
duje się w bliskim sąsiedztwie Grobu Chry-
stusa. Góra Kalwaria w Romans nie może sta-
nowić wzoru dla Górlitz, gdyż została ufundo-
wana dopiero w 1516 r. Stanowi ona jednak
godny uwagi przykład dalszego rozwoju kie-
VI. UWAGI O IKONOGRAFII
W ramach niniejszego opracowania brak
miejsca na omówienie wielkiej ilości dawnych
rycin Świętego Grobu w Górlitz, istniejących
od połowy XV w. Zestawienia sygnowanych
rycin dokonał Dalman w 1915 r. 109 Zbie-
rane od w. XVIII w Górlitz ilustracje nasu-
wają pewne uwagi o ikonografii tego materiału
z punktu widzenia historii kultury i sztuki.
W kolejności chronologicznej pierwsze są
drzeworyty, z których najstarsze ukazały się
w związku z pierwszą pracą o Świętym Gro-
bie w Górlitz z r. 1569 (tabl. LXI, 1) n0. Za
jej autora można uważać Józefa Metzgera,
109 NLM 95, s. 244.
110 Andreades. Nie znam ilustrowanego egzempla-
rza, porównaj jednak notatkę u Pufe, 1816, (s. 5, bez
paginacji.
runku, jaki reprezentuje Górlitz. Istotną cechą
obiektu w Romans jest myśl wciągnięcia ca-
łego miasta do wydarzeń pasyjnych, jak to
uczyniono w Górlitz. Ścisłe określenie sche-
matu nie może być nigdzie ustalone. Jest to
niemożliwe chociażby dlatego, że rozmieszcze-
nie topograficzne związane z terenem w Jero-
zolimie uzależnione było w jego powtórzeniach
od miejscowych warunków. Istotny jest je-
dnak fakt, że w żadnej z gór kalwarii czy
zgrupowanych kaplic nie da się odnaleść tak
wiernej kopii Świętego Grobu, jaką jest kapli-
ca Grobu w Górlitz, oraz że także w żadnym
innym wypadku — z wyjątkiem Żagania, gdzie
skopiowano obiekt z Górlitz — nie da się
udowodnić tak wiernego zachowania pomiarów
przejętych z Jerozolimy.
Obiekt Świętego Grobu w Górlitz stanowi
przeto jedyny przykład tak wiernego odtwo-
rzenia oryginału z Jerozolimy w zakresie
kultu, symboliki i architektury, z którym nie
można w tym względzie porównać żadnego in-
nego zachowanego naśladownictwa. Założenia
poprzedzające Święty Grób w Górlitz, zarów-
no odnośnie do poszczególnych budynków —
kaplicy Grobu i kaplicy Św. Krzyża — jak
również w aspekcie ich wzajemnych powiązań
oraz integralnej całości z krajobrazem noszą-
cym określone znaczenia -— znajdowały się
wyłącznie na zachodzie. Natomiast wszystkie
budowle następujące po Górlitz — występują
jedynie na wschodzie i to już w okresie po
reformacji, kiedy oryginał w Jerozolimie uległ
przemianie i wydaje się, iż w tej zmienionej
formie oddziałał szczególnie na wschodnie te-
reny środkowej Europy. Święty Grób w Gór-
litz zajmuje, jak z tego widać, interesujące
stanowisko pośrednika i określa zarazem gra-
niczną pozycję dla rozwijającego się w XV w.
i rozprzestrzeniającego się głównie z zachodu
na wschód zwyczaju zakładania kopii Grobu
Chrystusa, których w okresie przed reformacją
brak już na wschód od Górlitz.
WIĘTEGO GROBU W GÓRLITZ
złotnika w Górlitz, który już w 1565 r. spo-
rządził duży drzeworyt „Abkontrafeitung der
Stadt Górlitz". Ta najwcześniejsza ilustracja
pokazuje całość założenia z dzielnicą św. Pio-
tra, a więc skrót Drogi Krzyżowej. Dalszy
drzeworyt z drugiej połowy XVI w. (tabl. LXI,
2) został później zmieniony i jeszcze w XVII
w. służył jako ilustracja do opisu wydanego
w formie ulotki (tabl. LXII). Forma ulotki na-
wiązuje widomie do kart odpustowych z drze-
worytami z okresu przed reformacją. Używa-
nia takich kart w Górlitz nie da się jednak
dowieść.
Tego rodzaju drzeworyty, jak również
i późniejsze, które przedstawiały tylko po-
szczególne budowle przy Świętym Grobie w
125
została ona zniszczona przez Hugenotów i na-
stępnie odbudowana. Ponownemu zniszczeniu
uległa w czasie rewolucji francuskiej, po czym
znów ją odnowiono. W Romans odbywały się
również przedstawienia pasyjne, a znajdujące
się w odpowiednich miejscach miasta domy
były oddawane przez mieszczan na te przed-
stawienia.
Jak wynika z tego przeglądu najważniej-
szych odtworzeń Stacji Męki Chrystusa — w
okresie między początkiem XV w. i początkiem
XVI w. istniał w całej zachodniej Europie
zwyczaj zakładania gór kalwaryjskich. Ogól-
nie rzecz biorąc można stwierdzić, że obiekt
Świętego Grobu w Górlitz włączył się w coraz
bardziej rozbudowywany program pasyjny.
Góry kalwaryjskie w Cordovie i na Monte
Varallo mają zdecydowany charakter miejsc
pielgrzymek (posiadają niewiele bardzo ogól-
nych cech wspólnych z budową w Górlitz);
obiekty zaś, w których Droga Krzyżowa jest
uzupełnieniem kaplicy Świętego Grobu — są
członami tej linii rozwojowej, z której wyrasta
założenie w Górlitz. Fabiano byłoby najwcze-
śniejszym przykładem w naszym zestawieniu
dla tego kierunku, ze swym zgrupowaniem
czterech kaplic, wśród których tylko kaplica
Grobu Marii stanowi obcy człon w tradycyj-
nej ikonologii. W innym powiązaniu stoi ka-
plica Jerozolimy w Lejdzie, lecz i tu widać
tendencję do scalenia na jednym miejscu wielu
kaplic poświęconych życiu Chrystusa. W Dru-
senstein istniejące już od XIII w. budowle ta-
mowały zdecydowanie możliwość rozbudowy
programu odtworzenia Grobu Chrystusa. Mimo
to widać i tu wyraźnie tendencję, charaktery-
styczną dla późnego gotyku, zgrupowania ka-
plic. Także w Drusenbach Grób Marii znaj-
duje się w bliskim sąsiedztwie Grobu Chry-
stusa. Góra Kalwaria w Romans nie może sta-
nowić wzoru dla Górlitz, gdyż została ufundo-
wana dopiero w 1516 r. Stanowi ona jednak
godny uwagi przykład dalszego rozwoju kie-
VI. UWAGI O IKONOGRAFII
W ramach niniejszego opracowania brak
miejsca na omówienie wielkiej ilości dawnych
rycin Świętego Grobu w Górlitz, istniejących
od połowy XV w. Zestawienia sygnowanych
rycin dokonał Dalman w 1915 r. 109 Zbie-
rane od w. XVIII w Górlitz ilustracje nasu-
wają pewne uwagi o ikonografii tego materiału
z punktu widzenia historii kultury i sztuki.
W kolejności chronologicznej pierwsze są
drzeworyty, z których najstarsze ukazały się
w związku z pierwszą pracą o Świętym Gro-
bie w Górlitz z r. 1569 (tabl. LXI, 1) n0. Za
jej autora można uważać Józefa Metzgera,
109 NLM 95, s. 244.
110 Andreades. Nie znam ilustrowanego egzempla-
rza, porównaj jednak notatkę u Pufe, 1816, (s. 5, bez
paginacji.
runku, jaki reprezentuje Górlitz. Istotną cechą
obiektu w Romans jest myśl wciągnięcia ca-
łego miasta do wydarzeń pasyjnych, jak to
uczyniono w Górlitz. Ścisłe określenie sche-
matu nie może być nigdzie ustalone. Jest to
niemożliwe chociażby dlatego, że rozmieszcze-
nie topograficzne związane z terenem w Jero-
zolimie uzależnione było w jego powtórzeniach
od miejscowych warunków. Istotny jest je-
dnak fakt, że w żadnej z gór kalwarii czy
zgrupowanych kaplic nie da się odnaleść tak
wiernej kopii Świętego Grobu, jaką jest kapli-
ca Grobu w Górlitz, oraz że także w żadnym
innym wypadku — z wyjątkiem Żagania, gdzie
skopiowano obiekt z Górlitz — nie da się
udowodnić tak wiernego zachowania pomiarów
przejętych z Jerozolimy.
Obiekt Świętego Grobu w Górlitz stanowi
przeto jedyny przykład tak wiernego odtwo-
rzenia oryginału z Jerozolimy w zakresie
kultu, symboliki i architektury, z którym nie
można w tym względzie porównać żadnego in-
nego zachowanego naśladownictwa. Założenia
poprzedzające Święty Grób w Górlitz, zarów-
no odnośnie do poszczególnych budynków —
kaplicy Grobu i kaplicy Św. Krzyża — jak
również w aspekcie ich wzajemnych powiązań
oraz integralnej całości z krajobrazem noszą-
cym określone znaczenia -— znajdowały się
wyłącznie na zachodzie. Natomiast wszystkie
budowle następujące po Górlitz — występują
jedynie na wschodzie i to już w okresie po
reformacji, kiedy oryginał w Jerozolimie uległ
przemianie i wydaje się, iż w tej zmienionej
formie oddziałał szczególnie na wschodnie te-
reny środkowej Europy. Święty Grób w Gór-
litz zajmuje, jak z tego widać, interesujące
stanowisko pośrednika i określa zarazem gra-
niczną pozycję dla rozwijającego się w XV w.
i rozprzestrzeniającego się głównie z zachodu
na wschód zwyczaju zakładania kopii Grobu
Chrystusa, których w okresie przed reformacją
brak już na wschód od Górlitz.
WIĘTEGO GROBU W GÓRLITZ
złotnika w Górlitz, który już w 1565 r. spo-
rządził duży drzeworyt „Abkontrafeitung der
Stadt Górlitz". Ta najwcześniejsza ilustracja
pokazuje całość założenia z dzielnicą św. Pio-
tra, a więc skrót Drogi Krzyżowej. Dalszy
drzeworyt z drugiej połowy XVI w. (tabl. LXI,
2) został później zmieniony i jeszcze w XVII
w. służył jako ilustracja do opisu wydanego
w formie ulotki (tabl. LXII). Forma ulotki na-
wiązuje widomie do kart odpustowych z drze-
worytami z okresu przed reformacją. Używa-
nia takich kart w Górlitz nie da się jednak
dowieść.
Tego rodzaju drzeworyty, jak również
i późniejsze, które przedstawiały tylko po-
szczególne budowle przy Świętym Grobie w