Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (3.1965)

126

ERNS-HEINZ LEMPER

Górlitz, były często dołączane do wydawanych
w XVII i XVIII w. przewodników, prawie nie
różniących się w treści. Pierwsze ilustracje po-
szczególnych budynków znalazłem w opraco-
waniu Gottfrieda Tschirche zr. 1666 pt.
Eigentlicher Abriss der Stadt Górlitz, des Hei-
ligen Grabes und desselben summarischer Be-
richt. Wydawnictwa takie cieszyły się wielką
popularnością i wzięciem; zastąpiły one śre-
dniowieczne przewodniki dla pielgrzymów, ale
wiązały się też z zainteresowaniem historią
miasta.

Wydawane w stosunkowo krótkich odstę-
pach czasu w XVII w. opisy Świętego Grobu
w Górlitz Christiana Gabriela Funcke z 1716 r.,
Jana Jakuba Krebsa z 1717 r. m, jak również
opracowanie pt. Eigentliche Beschreibung des
Heiligen Grabes z lat 1718, 1726, 1746, 1764,
1767, 1779 112 oraz drukowany w Górlitz i w
Lipsku opis Sacrum Domini Salvatoris nostri
Cenotaphium wymagały zastąpienia zużytych
klocków drzeworytniczych płytami miedzioryt -
niczymi. Z uwagi na różne formaty wydań
(oktavo i ąuarto) musiano sporządzać tablice
w różnych wymiarach. Ilustracji tych używa-
no chętnie do wklejania do albumów oraz do
wieszania na ścianach, wskutek czego rzadko
tylko można odnaleźć opracowania z komple-
tem ilustracji. Trudno jest także ustalić, które
miedzioryty dotyczą poszczególnych nakładów.
Pewne jest, że rok 1717 zapoczątkował nową
falę tych ilustracji, bo wówczas Daniel Pezold,
rysownik i miedziorytnik z Górlitz sporządził
serię rysunków, które później, w całej osiem-
nastowiecznej literaturze przewodników, sta-
nowiły wzór przy sporządzaniu płyt miedzio-
rytniczych. Rysunki Pezolda zachowały się
szczęśliwie w Gabinecie Grafiki Miejskich
Zbiorów Sztuki w Górlitz (tabl. LIX, LX, 1) 113.
Są to względnie dokładne rysunki budowli,
z rzutami poziomymi i przekrojami, z widoka-
mi ogólnymi i przedstawieniami poszczegól-
nych budynków i detali; tylko część z nich —
jak się wydaje — ukazała się w miedziorytach.
Ważny dla interpretacji całego założenia i Dro-
gi Krzyżowej jest miedzioryt z r. 1719, oparty
na dokładnych pomiarach terenu przeprowa-
dzonych przez Pezolda, który zachował się tak-
że w tym zbiorze.

W licznych przewodnikach małego formatu
z połowy XVIII w. stosowano przeważnie su-
maryczne ilustracje według wzorów Pezolda,
naśladowanych przez różnych rytowników.
Jednym z nich jest rytownik z Zittau, Jan Da-
niel de Montalegre, autor przedstawienia całe-
go miasta Górlitz z r. 1754 (tabl. LXIV, 2) oraz
innego, przedstawiającego dzielnicę Sw. Piotra
i przedmieście św. Mikołaja (tabl. LXIV, 1).
Innym naśladowcą jest M. Bodenehr z Drezna.

111 Funcke Ch. G., przedruk dzieła Andreadesa
z komentarzem niemieckim, Górlitz 1716, II wyd. 1719
oraz Krebs.

112 Dalman I, s. 243.

113 Sygn. GB II 68, Milich. Bibl. 7 b 34.

W tym też czasie wydawcy wpadli na pomysł
połączenia rysunków Pezolda na jednym wiel-
kim arkuszu. Opisy dawały impuls do zesta-
wień montażowych w albumach do nalepiania.
Od r. 1716, aż poza połowę XVIII w. panuje
żywe zainteresowanie ilustracjami Świętego
Grobu w Górlitz. Na okres ten również przy-
pada zlecenie Augusta Mocnego sporządzenia
pomiarów kaplicy Grobu (il. 8). Duże rozpo-
wszechnienie miedziorytów powodowało naśla-
downictwa w sztuce ludowej i naśladownictwa
dyletanckie. W Muzeum Państwowym Sztuki
Ludowej w Dreźnie oraz w Miejskich Zbiorach
Sztuki w Górlitz zachowały się malowidła na
odwrocie szkła z południowej części Górnych
Łużyc oparte na tych miedziorytach. Godna
uwagi jest istniejąca w XVIII w. dążność do
przedstawiania Świętego Grobu na pierwszym
planie, na tle widoku całego miasta. Takim
jest piękny obraz Jana Aleksandra Thiele
z około 1735 r., jak również miedzioryty Mon-
talegrego. Ikonograficznie wywodzą się one
niewątpliwie z anonimowego miedziorytu Dro-
gi Krzyżowej z 1719 r. oraz z planów sporzą-
dzonych przez Pezolda w 1717 r. (il. 3, tabl.
LXIII).

Dalszy wzrost obrazowych przedstawień
Świętego Grobu w Górlitz występuje około
1780 r. w szkole rysunków w Górlitz prowa-
dzonej przez Krzysztofa Nathego (tabl. LXV, 1).
Przedmiotem zainteresowania stał się motyw
krajobrazu ogrodu jako romantyczne ujęcie
późnego średniowiecza. Istnieją pełne uroku
widoki Świętego Grobu malowane akwarelą
i sepią przez Nathego. W rycinach z 1782 r.
przedstawił Jan Samuel Conrad serię widoków
całego krajobrazu ogrodu i jego budowli
(tabl. LXV, 2). Z upadkiem zainteresowań dla
barokowych alegorii znikły również rozpo-
wszechniane w XVIII w. wydawnictwa prze-
wodników.

Historyk Górnych Łużyc Kristian J a n-
c k e opracował pod pseudonimem Jana Krzy-
sztofa Pufe w latach 1815—1816 nową histo-
rię Świętego Grobu, po raz pierwszy opartą
o źródła, przy czym obrał jeszcze typową dla
okresu poreformacyjnego w Górlitz formę li-
teracką tzw. „Umgangzettel". Litografie przed-
stawiające poszczególne kaplice zostały dodane
po raz pierwszy w r. 1823 do niewielkiej pu-
blikacji, jaka się wówczas ukazała 114. W prze-
ciwieństwie do XVIII wieku względnie skrom-
na literatura dziewiętnastowieczna zajmująca
się Świętym Grobem w Górlitz jest szczególnie
uboga w ilustracje. Litografie, jakie ukazały
się w pomnikowym dziele Puttricha115 dają
błędne przedstawienia, oparte na obcych wzo-
rach. Nieliczne akwarele, rysunki i czasem li-
tografie barwne lat pięćdziesiątych i sześćdzie-
siątych XIX w. mają charakter sztuki regio-
nalnej. Ilustracje Lutscha do jego inwentarzy

114 Pufe oraz Cunerth.

115 P u 11 r i c h L., Bauwerke des Mittelalters In
der kgl. preussischen Lausitz, Leipzig 1848, tabl. 5.