Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (3.1965)

152

ANNA CHRZANOWSKA

micznym układzie. Sam rysunek wykonany jest
dość starannie i w dużym stopniu wolny od
maniery szkicowej. Kontury liści i kwiatów
wypełnione są gęstymi kreseczkami, które całej
dekoracji nadają więcej plastyczności i wyrazu.

Znaczną odrębność od szkieł śląskich wy-
kazuje także szklanica z Bytomia, odmienna za-
równo swą formą, jak i rodzajem dekoracji
rytej. Jest to niskie, stożkowe szkło pozbawio-
ne stopy, z dolną krawędzią otoczoną karbowa-
nym wałkiem szklanym. Dekoracja ryta skła-
da się z dwu poziomych pasów oraz dwu tarcz
herbowych zwieńczonych koroną. Jedna z tarcz
posiada kształt rombu, a pod nią wypisane są
imiona: ISABELLA, EUGENIA, CLARA. Dru-
ga tarcza uzupełniona jest napisem: ALBER-
TUS. Dodatkową dekorację stanowią dwa wa-
zony z kwiatami, umieszczone między kartu-
szami. Pod jednym z nich mieści się wyryta
data: 1615.

Użyte w dekoracji pasowej motywy zdob-
nicze nie występowały zasadniczo na omawia-
nych uprzednio szkłach. Pojawia się tu bo-
wiem esowato ułożona wić roślinna, której po-
jedyncze gałązki zakończone są stylizowanym
owocem jabłka. Zewnętrzne krawędzie obu
pasów obiega kabłączkowy fryz, umieszczony
w miejscu tak powszechnych zwisów draperii,
plecionek i stylizowanych liści.

Oba wazony z rozetkowymi kwiatami chab-
rów, umieszczone pomiędzy tarczami herbowy-
mi, zastępują pionową gałązkę liściasto-kwia-
tową występującą na szkłach nyskich i jele-
niogórskich. Cała dekoracja wypełniona jest
gęstymi kreseczkami dla uzyskania większej
plastyczności i wyrazistości. Odmienny rodzaj
dekoracji, a zwłaszcza występujące w kartu-
szach herbowych lwy czeskie, wyraźnie oddzie-
lają to szkło od pozostałych i wskazują na moż-
liwość powiązania go z kręgiem Czech lub Mo-
raw.

Tak więc ani szklanica bytomska, ani tale-
rzyk wrocławski nie mogą być rozpatrywane
łącznie ze szkłami śląskimi, tworzącymi dość
jednolitą grupę stylową.

Szkła śląskie posiadają wprawdzie szereg
cech stylowych wspólnych ze szkłami moraw-
skimi czy północnoczeskimi, ale równocześnie
wyróżniają się pewnym zespołem własnych
znamion lokalnych, który łączy je w jedną ca-
łość. W pierwszym rzędzie będzie to wspólny
zasób motywów zdobniczych, wśród których
najpowszechniejsze są dość szeroka plecion-
ka, zwisy draperii i girland liściastych, esowa-
to splątane nitki i stylizowane, miękko ułożo-
ne liście. Równie często pojawia się pionowa
gałązka liściasta z szerokim, zaokrąglonym
kwiatem. Obok tych zasadniczych motywów
dekoracyjnych, występujących w różnym ukła-
dzie na prawie wszystkich szkłach śląskich, po-
jawiają się też sporadycznie pewne elementy
nowe, zapożyczone z sąsiednich regionów, jak
np. wspomniany fryz arkadkowy lub motyw

kółek czy stylizowanych jabłek, razem połą-
czonych w jeden pas dekoracyjny.

Poza wspólnymi motywami szkła śląskie po-
siadają inną jeszcze charakterystyczną cechę,
którą jest szkicowy, lekki sposób wykonania
dekoracji rytej, w której linie nie posiadają
kaligraficznej biegłości, a delikatnie zarysowa-
ny ornament jest zapełniony w całości bądź
fragmentarycznie rzadkimi, lekko zaznaczony-
mi kreseczkami. Przez to cały rysunek jest
mniej plastyczny i na jasnych szkłach bez-
barwnych słabo widoczny. Ta szkicowa manie-
ra śląskich szkieł rytych zaznacza się szcze-
gólnie wyraźnie tam, gdzie ryt stanowi tylko
uzupełnienie dekoracji malarskich. Dobrym
przykładem są tu szkła nyskie, szkło warszaw-
skie i jeleniogórskie.

Szkła śląskie odznaczają się ponadto dość
niejednolitym poziomem artystycznym. Podczas
gdy jedne posiadają starannie i dokładnie wy-
konaną dekorację rytą (szkło jeleniogórskie),
inne cechuje powierzchowność i pewien pry-
mityw w wykonaniu tych samych motywów
zdobniczych (szkła nyskie). W wypadku, gdy
ryt występuje samodzielnie, nie uzupełniany
malaturami, wtedy prawie zawsze odznacza się
starannością i dbałością w wykonaniu każdego
niemal szczegółu dekoracji. Poziome pasy zdob-
nicze oraz pionowa gałązka kwiatowa odzna-
czają się wówczas symetrią i dobrze pomyślaną
kompozycją (szkło jeleniogórskie oraz dwa szkła
publikowane przez C z i h a k a), a przedsta-
wienia figuralne wykonane są cienką kreską
o delikatnym zarysie i lekko zaznaczonej plas-
tyce.

Przedstawienia figuralne, wymagające bie-
głości w posługiwaniu się diamentem czy pędz-
lem, były prawie bez wyjątku zapożyczone
z rozpowszechnionych w dobie renesansu wzor-
ników, dostarczających gotowych schematów
kompozycyjnych. Na Śląsku dość często ma-
larze i rytownicy szkła sięgali do sztychów Jos-
ta Ammana, a zwłaszcza jego przedstawień ale-
gorycznych. Bardzo rozpowszechnione były tu
personifikacje Fortitudo i Justitii oraz Fortuny
czy Fides, kopiowane z dużą dokładnością
z wzornika.

Towarzyszące przedstawieniom figuralnym
dekoracje pasowe ryte i malowane, ułożone ze
stylizowanych liści czy kwiatów, oraz sposób
zarysowania gałązki liściastej, wskazują na —
bardzo zresztą odległe — naśladownictwa włos-
kich motywów arabeski, często potem zbarba-
ryzowanej lokalnymi odmianami i uproszcze-
niami. Tu być może już nie wzornik dostar-
czał schematów kompozycyjnych, ale sąsiednia
huta szkła lub nowo przybyły szklarz przy-
nosił ze sobą świeże pomysły i nowe rodzaje
dekoracji, zaczerpnięte także z innych gałęzi
zdobnictwa artystycznego. Zapożyczone wzory
przystosowywano do swych upodobań drogą
uproszczeń i stylizacji, przez co stopniowo na-
bierały swoistej odmiany lokalnej.