DOI Heft:
Pozprawy
DOI Artikel:Steinborn, Bożena: Malowane epitafia mieszczańskie na Śląsku w Latach 1520-1620
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13793#0014
8
BOŻENA STEINBORN
nie wykazuje szczególnych wyróżników, któ-
re by dowodziły regionalnej jednolitości styli-
stycznej.
Granica dolna roku 1520 rysuje się w spo-
sób zaskakująco wyraźny. Zerwanie z doświad-
czeniami późnogotyckimi w obrębie malarstwa
epitafijnego przebiega radykalnie, a co wię-
cej — wysiłki poszukiwania nowych rozwią-
zań są na tyle rozbieżne, że twórczość lat ok.
1520 odróżnia od wcześniejszej może nawet nie
tyle szczególnie nowatorska forma, ile bardzo
silne odwrócenie się od tradycji. Fakty arty-
styczne znajdują swe odpowiedniki i moty-
wacje w złożonym zjawisku przyjmowania
przez Śląsk protestantyzmu, które właśnie oko-
ło 1520 r. osiągnęło punkt kulminacyjny. Gór-
na granica 1620 roku związana jest z począt-
kiem wojny trzydziestoletniej (1618). W sfe-
rze zjawisk malarstwa trudno byłoby jednak
dostrzec tu tak dobitną cezurę, jaką był czas
około 1520 roku. Sam okres wojny trzydziesto-
letniej, który tak istotnie zaważył na losach
sztuki śląskiej, spowodował i w dziedzinie ma-
larstwa wyraźny regres. Nie był on jednak
bardzo gwałtowny, gdyż tradycje świetnego po-
kolenia malarzy około 1590 roku można nie-
kiedy jeszcze śledzić i w obrazach początków
wieku XVII. Powodem, dla którego przyjęłam
jednak tę granicę, jest przede wszystkim fakt,
że w latach ok. 1620 zmienia się — choć powo-
li — kształt epitafium, zmierzając bądź do typu
tzw. szyldów zmarłych, bądź do portretów opa-
trzonych tablicą inskrypcyjną — głównym te-
raz elementem epitafium. Wydaje się to za-
sadniczą zmianą jakościową, epitafia te bowiem
w swych treściach i formach należą już do
sztuki baroku.
W piśmiennictwie śląskiej historii sztuki
brak jest opracowań szczegółowych malarstwa
XVI w. Archiwalne badania Alwina S c h u 1-
t z a nie dotyczyły w żadnym stopniu proble-
mów artystycznych. W przeciwieństwie do
XVI w. malarstwo późnogotyckie budziło sil-
niejsze zainteresowanie badaczy. Katalog
H. Braunego i E. Wiesego z 1929 r.,
będący owocem wystawy sztuki gotyckiej Ślą-
ska w 1926 r., uwzględnia zjawiska początku
XVI wieku tylko w takiej mierze, w jakiej na-
leżą one do tradycji późnego gotyku. Początki
renesansu w sztuce Wrocławia badał G. M e i-
nert w dysertacji z 1935 r., zajmując się
jednak bardziej narastaniem elementów rene-
sansowych w dziełach późnogotyckich, aniżeli
dziełami stylowo już jednoznacznymi. Ostatnia
tylko z omówionych przezeń grup — wiązana
ze szkołą Cranacha — wejdzie w zakres pra-
cy, choć niektóre atrybucje ulegną zmianie.
Ostatnio ogólną problematyką sztuki śląskiej
przełomu wieków zajął się M. Z 1 a t w pracy
Sztuki śląskiej drogi od gotyku (w: Późny go-
tyk, Warszawa 1965, s. 164 n.), wykazując
konserwatyzm malarskiej twórczości Śląska
w pierwszych latach XVI wieku.
Jedyną publikacją zajmującą się malar-
stwem na Śląsku w XVI wieku jako całością
jest C. Mullera wstęp do katalogu wysta-
wy Deutsche Malerei des XVI. Jahrhunderts
in Schlesien, zorganizowanej przez autora we
Wrocławiu w 1935 r. Przy wszystkich brakach
tej pracy (galeryjny wybór dzieł, nieuwzglę-
dnienie zbiorów b. Museum fur Kunstgewerbe,
niedostatki analizy formalnej) ma ona donio-
słe znaczenie pierwszej, choć niepełnej, inwen-
taryzacji, inwentarz zabytków H. Lutscha
jest bowiem dla potrzeb współczesnych mało
przydatny z uwagi na pominięcie szeregu
obiektów oraz przestarzałe kryteria analizy
stylowej. Muller stara się powiązać niektóre
zabytki ze szkołami malarstwa renesansowego
Niemiec, nieco sumarycznie, jako szkołę pro-
wincjonalną, traktując dzieła malarzy śląskich.
I tak prócz malarzy znanych dzięki sygnatu-
rom autor rozróżnia jedynie czterech śląskich
naśladowców Cranacha oraz piętnastu mistrzów
— autorów piętnastu dzieł, definiowanych je-
dynie datami powstania zabytku. Nie zajmując
się przy tym żadnym z problemów funkcji
epitafium, badacz nie wnosi niczego do określe-
nia tych dzieł jako specyficznego gatunku ma-
larstwa ani do objaśnienia jego treści.
Wstępne przedstawienie niniejszej pracy
nie byłoby całkowite bez objaśnienia, iż była
ona, jako praca doktorska, referowana na se-
minarium pana Profesora Władysława Tom-
kiewicza, któremu — jak i Recenzentom
pracy, panom Profesorom A. Bochnakowi
i M. Walickiemu — zawdzięczam szereg
cennych uwag. Dziękuję również pani Mgr Da-
nieli Stankiewicz owej, Konserwatoro-
wi w Muzeum Śląskim; jej badania technolo-
giczne bowiem i ekspertyzy stworzyły szersze
podstawy do analizy formalnej opracowywa-
nych dzieł. Pana Docenta Mieczysława Zlata
proszę o przyjęcie wyrazów wdzięczności za
zwrócenie mi uwagi na problematykę szesna-
stowiecznego malarstwa śląskiego, życzliwe po-
dejmowanie dyskusji i służenie radą.
BOŻENA STEINBORN
nie wykazuje szczególnych wyróżników, któ-
re by dowodziły regionalnej jednolitości styli-
stycznej.
Granica dolna roku 1520 rysuje się w spo-
sób zaskakująco wyraźny. Zerwanie z doświad-
czeniami późnogotyckimi w obrębie malarstwa
epitafijnego przebiega radykalnie, a co wię-
cej — wysiłki poszukiwania nowych rozwią-
zań są na tyle rozbieżne, że twórczość lat ok.
1520 odróżnia od wcześniejszej może nawet nie
tyle szczególnie nowatorska forma, ile bardzo
silne odwrócenie się od tradycji. Fakty arty-
styczne znajdują swe odpowiedniki i moty-
wacje w złożonym zjawisku przyjmowania
przez Śląsk protestantyzmu, które właśnie oko-
ło 1520 r. osiągnęło punkt kulminacyjny. Gór-
na granica 1620 roku związana jest z począt-
kiem wojny trzydziestoletniej (1618). W sfe-
rze zjawisk malarstwa trudno byłoby jednak
dostrzec tu tak dobitną cezurę, jaką był czas
około 1520 roku. Sam okres wojny trzydziesto-
letniej, który tak istotnie zaważył na losach
sztuki śląskiej, spowodował i w dziedzinie ma-
larstwa wyraźny regres. Nie był on jednak
bardzo gwałtowny, gdyż tradycje świetnego po-
kolenia malarzy około 1590 roku można nie-
kiedy jeszcze śledzić i w obrazach początków
wieku XVII. Powodem, dla którego przyjęłam
jednak tę granicę, jest przede wszystkim fakt,
że w latach ok. 1620 zmienia się — choć powo-
li — kształt epitafium, zmierzając bądź do typu
tzw. szyldów zmarłych, bądź do portretów opa-
trzonych tablicą inskrypcyjną — głównym te-
raz elementem epitafium. Wydaje się to za-
sadniczą zmianą jakościową, epitafia te bowiem
w swych treściach i formach należą już do
sztuki baroku.
W piśmiennictwie śląskiej historii sztuki
brak jest opracowań szczegółowych malarstwa
XVI w. Archiwalne badania Alwina S c h u 1-
t z a nie dotyczyły w żadnym stopniu proble-
mów artystycznych. W przeciwieństwie do
XVI w. malarstwo późnogotyckie budziło sil-
niejsze zainteresowanie badaczy. Katalog
H. Braunego i E. Wiesego z 1929 r.,
będący owocem wystawy sztuki gotyckiej Ślą-
ska w 1926 r., uwzględnia zjawiska początku
XVI wieku tylko w takiej mierze, w jakiej na-
leżą one do tradycji późnego gotyku. Początki
renesansu w sztuce Wrocławia badał G. M e i-
nert w dysertacji z 1935 r., zajmując się
jednak bardziej narastaniem elementów rene-
sansowych w dziełach późnogotyckich, aniżeli
dziełami stylowo już jednoznacznymi. Ostatnia
tylko z omówionych przezeń grup — wiązana
ze szkołą Cranacha — wejdzie w zakres pra-
cy, choć niektóre atrybucje ulegną zmianie.
Ostatnio ogólną problematyką sztuki śląskiej
przełomu wieków zajął się M. Z 1 a t w pracy
Sztuki śląskiej drogi od gotyku (w: Późny go-
tyk, Warszawa 1965, s. 164 n.), wykazując
konserwatyzm malarskiej twórczości Śląska
w pierwszych latach XVI wieku.
Jedyną publikacją zajmującą się malar-
stwem na Śląsku w XVI wieku jako całością
jest C. Mullera wstęp do katalogu wysta-
wy Deutsche Malerei des XVI. Jahrhunderts
in Schlesien, zorganizowanej przez autora we
Wrocławiu w 1935 r. Przy wszystkich brakach
tej pracy (galeryjny wybór dzieł, nieuwzglę-
dnienie zbiorów b. Museum fur Kunstgewerbe,
niedostatki analizy formalnej) ma ona donio-
słe znaczenie pierwszej, choć niepełnej, inwen-
taryzacji, inwentarz zabytków H. Lutscha
jest bowiem dla potrzeb współczesnych mało
przydatny z uwagi na pominięcie szeregu
obiektów oraz przestarzałe kryteria analizy
stylowej. Muller stara się powiązać niektóre
zabytki ze szkołami malarstwa renesansowego
Niemiec, nieco sumarycznie, jako szkołę pro-
wincjonalną, traktując dzieła malarzy śląskich.
I tak prócz malarzy znanych dzięki sygnatu-
rom autor rozróżnia jedynie czterech śląskich
naśladowców Cranacha oraz piętnastu mistrzów
— autorów piętnastu dzieł, definiowanych je-
dynie datami powstania zabytku. Nie zajmując
się przy tym żadnym z problemów funkcji
epitafium, badacz nie wnosi niczego do określe-
nia tych dzieł jako specyficznego gatunku ma-
larstwa ani do objaśnienia jego treści.
Wstępne przedstawienie niniejszej pracy
nie byłoby całkowite bez objaśnienia, iż była
ona, jako praca doktorska, referowana na se-
minarium pana Profesora Władysława Tom-
kiewicza, któremu — jak i Recenzentom
pracy, panom Profesorom A. Bochnakowi
i M. Walickiemu — zawdzięczam szereg
cennych uwag. Dziękuję również pani Mgr Da-
nieli Stankiewicz owej, Konserwatoro-
wi w Muzeum Śląskim; jej badania technolo-
giczne bowiem i ekspertyzy stworzyły szersze
podstawy do analizy formalnej opracowywa-
nych dzieł. Pana Docenta Mieczysława Zlata
proszę o przyjęcie wyrazów wdzięczności za
zwrócenie mi uwagi na problematykę szesna-
stowiecznego malarstwa śląskiego, życzliwe po-
dejmowanie dyskusji i służenie radą.