DOI Heft:
Materiały
DOI Artikel:Smacka, Janina: Tłoki mennicze w zbiorach Muzeum Śląskiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13793#0333
JANINA SMACKA
TŁOKI MENNICZE W ZBIORACH MUZEUM ŚLĄSKIEGO
W zbiorach numizmatycznych Muzeum Śląskiego
we Wrocławiu znajduje się niezwykle cenna i rzadka
kolekcja oryginalnych tłoków menniczych, pochodzą-
cych z XIV—XVII w. Kolekcja ta, licząca 149 okazów,
odnaleziona w terenie w pierwszych latach powojen-
nych przez prof. dr. Knota, dyrektora Biblioteki Uni-
wersyteckiej we Wrocławiu, została przekazana Mu-
zeum Śląskiemu w 1951 r. Uprzednio zbiór ten znaj-
dował się w Miejskim Archiwum, następnie w Miej-
skiej Bibliotece, a w czasie ostatniej wojny znalazł
się poza Wrocławiem.
Należy przypuszczać, że zachowany zbiór nie jest
kompletny, że zabytków było prawdopodobnie więcej,
na co wskazuje wzmianka Schróttera, że ów-
cześnie we Wrocławiu znajdowało się kilka punc do
stempli groszy wrocławskich Macieja Korwina z ok.
1471 r. (poza puncami w Muzeum Historycznym
w Koln najstarsze w Europie), podczas gdy obecnie
zachowała się w zbiorze tylko jedna taka puncał.
Niestety nawet w przybliżeniu nie można podać pier-
wotnego stanu owej kolekcji, gdyż nie była ona ni-
gdzie publikowana.
Na kolekcję składają się śląskie tłoki mennicze,
poza dwoma tłokami groszy praskich Jana Luksem-
burczyka (lata 1310—1346), które zupełnie przypadko-
wo znalazły się w tym zespole, gdyż król ów nie bił
monet na Śląsku.
Tłoki pochodzą z mennic Wrocławia, Świdnicy
i Głogowa, i to z mennic miejskich, poza dwoma tło-
kami z mennicy królewskiej we Wrocławiu. Większość
stanowią tłoki wrocławskie, jest ich 108, następnie
świdnickie — 29, potem głogowskie — 4, poza tym
osobną grupę stanowią tłoki bez wątpienia śląskie,
które jednak z wielu powodów nie dają się bliżej
zidentyfikować. Do tych zostały zaliczone tłoki nie-
dokończone oraz tłoki o bardzo złym stanie zachowa-
nia, utrudniającym identyfikację.
Najstarsze tłoki — jednostronnych halerzy świ-
dnickich — pochodzą z ok. 1341 r., najmłodsze zaś —
marek wrocławskich — datować można za S a u r m ą
na lata 1711—1714 2.
Tak wielka rozpiętość chronologii, przeszło cztery
wieki, pozwala na stwierdzenie, że technika bicia mo-
net w tym okresie niewiele się zmieniła, o czym
świadczy utrzymywanie się na przestrzeni długiego
czasu niezmiennych form tego podstawowego narzę-
dzia menniczego.
Omawiane tłoki służyły do ręcznego bicia monet,
która to technika utrzymuje się aż po wiek XVI
włącznie, kiedy to dla bicia większych monet tala-
1 F. Schrotter, Wórterbuch der Miinzkunde,
Berlin—Lepzig 1930, s. 538—539.
2 H. S a u r m a, Schlesische Miinzen und Me-
daillen, Breslau 1883, s. 20.
rowych zaczęto zastępować pracę ręczną zmechanizo-
waną, niemniej jednak drobną monetę wybijano
ręcznie jeszcze przez następne wieki3. Na Śląsku, jak
wskazują na to omawiane zabytki, długo utrzymywała
się technika ręczna w zastosowaniu nie tylko do
drobniejszych monet, ale również i talarów.
Zestaw do wybijania jednego typu monet składał
się z dwóch tłoków, z których jeden wytłaczał awers,
drugi rewers monety. W kolekcji zachowało się ok.
24 zestawów (par), oznaczonych w katalogu obok
kolejnej numeracji literami a i b.
1. Śląskie tłoki mennicze, pocz. XVII w.
Budowa tłoków jest wybitnie funkcjonalna. Tłoki
górne, przy wybijaniu trzymane przez mincerza w le-
wej ręce — w prawej trzymał młot — mają kształt
walca z mniejszym lub większym wybrzuszeniem,
przeważnie w środkowej części. Kształt ten zapobiegał
zsuwaniu się dłoni w czasie pracy ze śliskiego żelaza,
a umożliwiając szczelne przyleganie dłoni do tłoka
i mocne jego uchwycenie całą powierzchnią ręki po-
zwalał unikać nieprzyjemnych wstrząsów w czasie
uderzania młotem, męczących dłoń przy dłuższej pra-
cy. Obok tłoków walcowatych występują w kolekcji
również tłoki o kształcie wydłużonych graniastosłupów
0 ściętych krawędziach podłużnych. Formy te posia-
dają prawie wszystkie tłoki marek XVI/XVII w. oraz
niektóre punce.
W budowie tłoków dolnych, mających kształt dwu
ostrosłupów zwróconych do siebie podstawami, wy-
3 M. H a i s i g, Śląsk w monetach, medalach
1 pieczęciach, Wrocław 1951, s. 19; A. Lu s chin v.
Ebengreuth, Allgemeine Miinzkunde und Geld-
geschichte des Mittelalters und der neueren Zeit,
Miinchen—Berlin 1926, s. 78—87.
29 — Roczniki Sztuki Śląskiej, IV.
TŁOKI MENNICZE W ZBIORACH MUZEUM ŚLĄSKIEGO
W zbiorach numizmatycznych Muzeum Śląskiego
we Wrocławiu znajduje się niezwykle cenna i rzadka
kolekcja oryginalnych tłoków menniczych, pochodzą-
cych z XIV—XVII w. Kolekcja ta, licząca 149 okazów,
odnaleziona w terenie w pierwszych latach powojen-
nych przez prof. dr. Knota, dyrektora Biblioteki Uni-
wersyteckiej we Wrocławiu, została przekazana Mu-
zeum Śląskiemu w 1951 r. Uprzednio zbiór ten znaj-
dował się w Miejskim Archiwum, następnie w Miej-
skiej Bibliotece, a w czasie ostatniej wojny znalazł
się poza Wrocławiem.
Należy przypuszczać, że zachowany zbiór nie jest
kompletny, że zabytków było prawdopodobnie więcej,
na co wskazuje wzmianka Schróttera, że ów-
cześnie we Wrocławiu znajdowało się kilka punc do
stempli groszy wrocławskich Macieja Korwina z ok.
1471 r. (poza puncami w Muzeum Historycznym
w Koln najstarsze w Europie), podczas gdy obecnie
zachowała się w zbiorze tylko jedna taka puncał.
Niestety nawet w przybliżeniu nie można podać pier-
wotnego stanu owej kolekcji, gdyż nie była ona ni-
gdzie publikowana.
Na kolekcję składają się śląskie tłoki mennicze,
poza dwoma tłokami groszy praskich Jana Luksem-
burczyka (lata 1310—1346), które zupełnie przypadko-
wo znalazły się w tym zespole, gdyż król ów nie bił
monet na Śląsku.
Tłoki pochodzą z mennic Wrocławia, Świdnicy
i Głogowa, i to z mennic miejskich, poza dwoma tło-
kami z mennicy królewskiej we Wrocławiu. Większość
stanowią tłoki wrocławskie, jest ich 108, następnie
świdnickie — 29, potem głogowskie — 4, poza tym
osobną grupę stanowią tłoki bez wątpienia śląskie,
które jednak z wielu powodów nie dają się bliżej
zidentyfikować. Do tych zostały zaliczone tłoki nie-
dokończone oraz tłoki o bardzo złym stanie zachowa-
nia, utrudniającym identyfikację.
Najstarsze tłoki — jednostronnych halerzy świ-
dnickich — pochodzą z ok. 1341 r., najmłodsze zaś —
marek wrocławskich — datować można za S a u r m ą
na lata 1711—1714 2.
Tak wielka rozpiętość chronologii, przeszło cztery
wieki, pozwala na stwierdzenie, że technika bicia mo-
net w tym okresie niewiele się zmieniła, o czym
świadczy utrzymywanie się na przestrzeni długiego
czasu niezmiennych form tego podstawowego narzę-
dzia menniczego.
Omawiane tłoki służyły do ręcznego bicia monet,
która to technika utrzymuje się aż po wiek XVI
włącznie, kiedy to dla bicia większych monet tala-
1 F. Schrotter, Wórterbuch der Miinzkunde,
Berlin—Lepzig 1930, s. 538—539.
2 H. S a u r m a, Schlesische Miinzen und Me-
daillen, Breslau 1883, s. 20.
rowych zaczęto zastępować pracę ręczną zmechanizo-
waną, niemniej jednak drobną monetę wybijano
ręcznie jeszcze przez następne wieki3. Na Śląsku, jak
wskazują na to omawiane zabytki, długo utrzymywała
się technika ręczna w zastosowaniu nie tylko do
drobniejszych monet, ale również i talarów.
Zestaw do wybijania jednego typu monet składał
się z dwóch tłoków, z których jeden wytłaczał awers,
drugi rewers monety. W kolekcji zachowało się ok.
24 zestawów (par), oznaczonych w katalogu obok
kolejnej numeracji literami a i b.
1. Śląskie tłoki mennicze, pocz. XVII w.
Budowa tłoków jest wybitnie funkcjonalna. Tłoki
górne, przy wybijaniu trzymane przez mincerza w le-
wej ręce — w prawej trzymał młot — mają kształt
walca z mniejszym lub większym wybrzuszeniem,
przeważnie w środkowej części. Kształt ten zapobiegał
zsuwaniu się dłoni w czasie pracy ze śliskiego żelaza,
a umożliwiając szczelne przyleganie dłoni do tłoka
i mocne jego uchwycenie całą powierzchnią ręki po-
zwalał unikać nieprzyjemnych wstrząsów w czasie
uderzania młotem, męczących dłoń przy dłuższej pra-
cy. Obok tłoków walcowatych występują w kolekcji
również tłoki o kształcie wydłużonych graniastosłupów
0 ściętych krawędziach podłużnych. Formy te posia-
dają prawie wszystkie tłoki marek XVI/XVII w. oraz
niektóre punce.
W budowie tłoków dolnych, mających kształt dwu
ostrosłupów zwróconych do siebie podstawami, wy-
3 M. H a i s i g, Śląsk w monetach, medalach
1 pieczęciach, Wrocław 1951, s. 19; A. Lu s chin v.
Ebengreuth, Allgemeine Miinzkunde und Geld-
geschichte des Mittelalters und der neueren Zeit,
Miinchen—Berlin 1926, s. 78—87.
29 — Roczniki Sztuki Śląskiej, IV.