DOI Heft:
Pozprawy
DOI Artikel:Steinborn, Bożena: Malowane epitafia mieszczańskie na Śląsku w Latach 1520-1620
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.13793#0092
86
BOŻENA STEINBORN
ramienie składa się z prostej ramy, 250 X 189; listwy
boczne stanowią płyciny z dekoracją ornamentu uło-
żonego kandelabrowo, składającego się z motywów
wazonów i palmet, obecnie całkowicie przemalowa-
nego. Tabl. 14,i.
C. Obraz jest jednym z czterech znanych w sztuce
śląskiej przedstawień tematu Triumfu Kościoła nad Syna-
gogą w wersji Żyjącego Drzewa Krzyża. Oś symetrycznej
kompozycji buduje krzyż z Chrystusem. Na wysokości po-
staci Chrystusa, po obu bokach obrazu, zbliżają się do
siebie urwiska skalne porosłe trawą, na których ustawione
są kobiece personifikacje Kościoła (po lewej) i Synagogi.
TJ podnóża skały lewej widać zielone drzewo, przy pra-
wej — uschłe. Kobieta po lewej siedzi na zwierzęciu
o lwim tułowiu i z głowami trzech symboli ewangelistów,
pomiędzy którymi stoi (czwarty) anioł; w trzymany kielich
spływa krew z boku Chrystusa. „Synagoga" siedzi na ośle
o przetrąconych nogach, z zawiązanymi oczami, trzymając
złamaną chorągiew żółtą (symbol żydostwa); z głów ofiar-
nych owcy i byka „bezpotrzebnie" spływa na ziemię krew.
Wyrastające z ramion krzyża ręce nakładają koronę na
głowę „Kościoła", a mieczem strącają koronę „Synagogi".
W tle za tymi postaciami — Madonna oczekująca szybu-
jącego ku niej Dzieciątka (za „Kościołem") i Ewa z czaszką
w ręku pod rajskim drzewem (w tle ,,Synagogi"). Ręka
wyrastająca z wierzchołka krzyża otwiera kluczem bramę
ogrodu rajskiego, za którego murem widać postaci He-
nocha, Eliasza i Boga w chmurach. Ręka wyrastająca
z trzonu krzyża pod stopami Chrystusa godzi trzema strza-
łami w szkielet (śmierć), węża z jabłkiem (grzech) i otwar-
tą paszczę szatana, w której widać Lucyfera i potępionych.
Pomiędzy urwiskami widać opadający w dół pejzaż rów-
ninny; ponad niebem tego pejzażu rozpoczyna się zawie-
szony jakby krajobraz z widokiem panoramy miasta u pod-
nóża brązowiejących na horyzoncie gór. Naprzeciw czeluści
piekieł, w lewym dolnym rogu obrazu, klęczy kanonik;
przed nim zaś leżą w trawie książka i tarcza z monogra-
mem „GM".
W kompozycji wyróżniają się — zakłócające iluzję sce-
ny — malowane karty papieru z wypisanymi renesansową
minuskułą objaśniającymi cytatami. Jedynie górny napis
tytułowy: EFFECTUS PASSIONIS IHESU CHRISTI, na-
pisano majuskułą. Napis górny lewy: Aperlt et nemo clau-
dit I claudit et nemo aperlt I Apo 3. Esa 22. [Objawienie
św. Jana 3, 7 oraz Ks. Izajasza 22, 22] 2Ve[m]o ascendit I in
coelum nisi q[ui] descendit. Jo 3 [Ewang. św. Jana 3, 13].
Napis górny prawy: Vos non populus meus. et I ego non
ero vester deus I Ose 1. Ro IX. [Ks. Ozeasza 1, 10 oraz List
św. Pawła do Rzym. 9, 26]. defracti I sunt rami. Roma XI
[List św. Pawła do Rzym. 11, 17]. Napis na wstędze wokół
„Kościoła": Ecclesia Gloriosa per Sanąutnem Christi. Na-
pis na wstędze wokół „Synagogi": Synagoga repudlata cum
sanąuine tauri et hirci. Napis lewy dolny: Sponsabo te
mihl in I fide. Osee 2. [Ks. Ozeasza 2, 20] Veni ostenldam
tibi. sponsam I agni. Apo 21. [Objawienie św. Jana 21, 9].
Napis prawy dolny: Ero mors tua o mors. mors I tuus
ero inferne. Osee 13 [Ks. Ozeasza 13, 14] ubi e[st]mors acu-
leus tuus. ublltua inferne victoria. Cor 15 [I. List do Kor.
15, 55]. Napis na wstędze obok kanonika Mehla: Miserere
mei deus. 1558.
Teksty po stronie „Kościoła" zestawiają wersety z Ksiąg
Proroków Starego Testamentu i z Objawienia św. Jana
dotyczące posłannictwa apostołów (klucz Dawidowy) i mał-
żeństwa, które w Księdze Ozeasza jest symbolem stosunku
Jahwe do jego ludu, w tekście św. Jana mówią o „mał-
żonce Barankowej" — niebieskiej Jerozolimie — Kościele
Bożym. Napisy po stronie „Synagogi" dotyczą Zydostwa,
„odłamanej gałęzi", które jest śmiercią i skażeniem. Zwy-
cięskie i ironiczne wołanie „gdzież włócznia twoja, śmier-
ci?" na prawej tablicy dolnej odnosi się oczywiście już
nie do Synagogi, a do trzech włóczni Chrystusowej Męki,
godzących w śmierć, grzech i piekło; jest to więc dosłowne
powtórzenie tego motywu z Tablicy Prawa i Łaski, wy-
rażone tylko innymi nieco obrazami.
Obraz przedstawia się dziś jako kompozycja niemal
monochromatyczna, utrzymana w tonach brązowych i sza-
rych; jedynie obie personifikacje stanowią silniejsze efek-
ty barwne (strój „Kościoła" jest różowy i zielony cały
„Synagogi" — żółtoczerwony). Koloryt cały jest jednak
wtórny, gdyż rozłożony werniks na powierzchni malo-
widła deformuje barwy.
TJ. Epitafium pochodzi z kościoła Św. Krzyża we
Wrocławiu. W 1932 r. wchodziło w skład zbiorów EDM.
Losy obiektu w czasie wojny nie są znane. Obecnie epi-
tafium znajduje się w MNW (nr inw. 187399).
E. Nowack, s. 52, poz. 169, opisując przedstawie-
nie nie określa autora. Szerzej rozważa temat obrazu
P. Knbtel (Schlesische Darstellungen des lebenden
Kreuzes, SV, n.F. VIII, 1929, s. 80 nn., tabl. 21), pod-
nosząc wyjątkowość tematu w sztuce śląskiej. Wrześ-
niowski, poz. 151, oznacza jako epitafium G. Mehla
zupełnie inne epitafium.
Epitafium Mehla jest istotnie interesujące przez
swój temat, będący swoistą repliką na protestancki
program zawarty w Tablicy Prawa i Łaski. Sple-
cenie w jeden wykład teologiczny szeregu symboli
obrazowych z troskliwie wybranymi cytatami Sta-
rego Testamentu, zestawionymi ze zbliżonymi myśla-
mi Ewangelii, świadczy, że program obrazu dyktował
malarzowi Mehl, wykształcony na uniwersytetach
w Ingolstadt i Bolonii (por. G. Zimmermann,
Das Breslauer Domkapitel in Zeitalter d. Reforma-
tion u. Gegenreformation, Weimar 1938, s. 383). Stro-
na artystyczna tego dzieła reprezentuje przeciętny
poziom wrocławskiej twórczości rodzimej około
połowy wieku.
20. A. Epitafium Piotra Nunharta, zm. 1557 r.,
i żony Jadwigi z d. Rybisch, zm. 1553 r.
BICZOWANIE CHRYSTUSA
ok. 1560
B. Obraz u góry zamknięty łukiem pełnym;
deska bukowa, 134 X 81; grunt kredowo-klejowy,
podmalówek jasnougrowy, warstwa malarska tem-
perowa z olejnymi laserunkami. Obramienie (ok.
250 X 100) z drewna sosnowego, malowane białą
temperą na kredowo-klejowym gruncie, ornamenty
i snycerka są złocone; polichromia obramienia zdaje
się być późniejsza, osiemnastowieczna. Tabl. 13.
C. Na tle symetrycznie ukazanej perspektywy sali
kolumnowej stoi pośrodku kolumna z przywiązanym atle-
tycznym Chrystusem. Ustawieni po jego bokach dwaj
oprawcy w gwałtownych skrętach zamierzają się rózgami.
W głębi widoczny jeszcze jeden oprawca (po lewej) i dwu
kapłanów. W dolnych rogach obrazu klęczą Nunhart i żona,
u ich kolan stoją tarcze herbowe. Białoszarą architekturę
sali dzielą piony marmurowych kolumn, utrzymanych w zie-
lonych i jasnoczerwonych barwach; ich fantazyjne głowice,
podkreślające pogański charakter świątyni, zdobi szara
rzeźba liści akantu, głowica kolumny Biczowania ozdobiona
jest ponadto delfinami.
Obramienie typu architektonicznego ujmuje obraz
w pełne niemal rzeźby herm; w przyłuczach uskrzydlone
główki aniołków. Dekoracja dwu ażurowych owali z her-
bami w zwieńczeniu i tablicy inskrypcyjnej u dołu składa
się z elementów ornamentu zawijanego połączonego z gro-
teską. W części fryzowej napis w renesansowej majuskule:
EN EGO TAM TRISTI PERAGOR VIBICE CRUE[N]TUS/
LIVORE UT TUA SI[N]T VULNERA SANA MEO. Napis
tablicy dolnej minuskułą gotycką: Anno Domini 1557 den
16 tag July I Ist inn Goth seliglich entschalffenn Der er-
same Peter I Nunhart burger alhie Liegt alda begraben:
Darfuhr I aber im 1553 abend der heiligen drej Khunlge
tage Ist auch I im Hem Verschiden die togunds. Fraw
Hedwigis Rybilschin seine Ehliche Hausfraw. Derer seie
got gned.
D. Epitafium znajdowało się pierwotnie ponad drzwia-
mi do małej zakrystii kościoła Sw. Elżbiety we Wrocławiu.
W 1935 r. eksponowano je na wystawie w MbK\ W 1942 r.
BOŻENA STEINBORN
ramienie składa się z prostej ramy, 250 X 189; listwy
boczne stanowią płyciny z dekoracją ornamentu uło-
żonego kandelabrowo, składającego się z motywów
wazonów i palmet, obecnie całkowicie przemalowa-
nego. Tabl. 14,i.
C. Obraz jest jednym z czterech znanych w sztuce
śląskiej przedstawień tematu Triumfu Kościoła nad Syna-
gogą w wersji Żyjącego Drzewa Krzyża. Oś symetrycznej
kompozycji buduje krzyż z Chrystusem. Na wysokości po-
staci Chrystusa, po obu bokach obrazu, zbliżają się do
siebie urwiska skalne porosłe trawą, na których ustawione
są kobiece personifikacje Kościoła (po lewej) i Synagogi.
TJ podnóża skały lewej widać zielone drzewo, przy pra-
wej — uschłe. Kobieta po lewej siedzi na zwierzęciu
o lwim tułowiu i z głowami trzech symboli ewangelistów,
pomiędzy którymi stoi (czwarty) anioł; w trzymany kielich
spływa krew z boku Chrystusa. „Synagoga" siedzi na ośle
o przetrąconych nogach, z zawiązanymi oczami, trzymając
złamaną chorągiew żółtą (symbol żydostwa); z głów ofiar-
nych owcy i byka „bezpotrzebnie" spływa na ziemię krew.
Wyrastające z ramion krzyża ręce nakładają koronę na
głowę „Kościoła", a mieczem strącają koronę „Synagogi".
W tle za tymi postaciami — Madonna oczekująca szybu-
jącego ku niej Dzieciątka (za „Kościołem") i Ewa z czaszką
w ręku pod rajskim drzewem (w tle ,,Synagogi"). Ręka
wyrastająca z wierzchołka krzyża otwiera kluczem bramę
ogrodu rajskiego, za którego murem widać postaci He-
nocha, Eliasza i Boga w chmurach. Ręka wyrastająca
z trzonu krzyża pod stopami Chrystusa godzi trzema strza-
łami w szkielet (śmierć), węża z jabłkiem (grzech) i otwar-
tą paszczę szatana, w której widać Lucyfera i potępionych.
Pomiędzy urwiskami widać opadający w dół pejzaż rów-
ninny; ponad niebem tego pejzażu rozpoczyna się zawie-
szony jakby krajobraz z widokiem panoramy miasta u pod-
nóża brązowiejących na horyzoncie gór. Naprzeciw czeluści
piekieł, w lewym dolnym rogu obrazu, klęczy kanonik;
przed nim zaś leżą w trawie książka i tarcza z monogra-
mem „GM".
W kompozycji wyróżniają się — zakłócające iluzję sce-
ny — malowane karty papieru z wypisanymi renesansową
minuskułą objaśniającymi cytatami. Jedynie górny napis
tytułowy: EFFECTUS PASSIONIS IHESU CHRISTI, na-
pisano majuskułą. Napis górny lewy: Aperlt et nemo clau-
dit I claudit et nemo aperlt I Apo 3. Esa 22. [Objawienie
św. Jana 3, 7 oraz Ks. Izajasza 22, 22] 2Ve[m]o ascendit I in
coelum nisi q[ui] descendit. Jo 3 [Ewang. św. Jana 3, 13].
Napis górny prawy: Vos non populus meus. et I ego non
ero vester deus I Ose 1. Ro IX. [Ks. Ozeasza 1, 10 oraz List
św. Pawła do Rzym. 9, 26]. defracti I sunt rami. Roma XI
[List św. Pawła do Rzym. 11, 17]. Napis na wstędze wokół
„Kościoła": Ecclesia Gloriosa per Sanąutnem Christi. Na-
pis na wstędze wokół „Synagogi": Synagoga repudlata cum
sanąuine tauri et hirci. Napis lewy dolny: Sponsabo te
mihl in I fide. Osee 2. [Ks. Ozeasza 2, 20] Veni ostenldam
tibi. sponsam I agni. Apo 21. [Objawienie św. Jana 21, 9].
Napis prawy dolny: Ero mors tua o mors. mors I tuus
ero inferne. Osee 13 [Ks. Ozeasza 13, 14] ubi e[st]mors acu-
leus tuus. ublltua inferne victoria. Cor 15 [I. List do Kor.
15, 55]. Napis na wstędze obok kanonika Mehla: Miserere
mei deus. 1558.
Teksty po stronie „Kościoła" zestawiają wersety z Ksiąg
Proroków Starego Testamentu i z Objawienia św. Jana
dotyczące posłannictwa apostołów (klucz Dawidowy) i mał-
żeństwa, które w Księdze Ozeasza jest symbolem stosunku
Jahwe do jego ludu, w tekście św. Jana mówią o „mał-
żonce Barankowej" — niebieskiej Jerozolimie — Kościele
Bożym. Napisy po stronie „Synagogi" dotyczą Zydostwa,
„odłamanej gałęzi", które jest śmiercią i skażeniem. Zwy-
cięskie i ironiczne wołanie „gdzież włócznia twoja, śmier-
ci?" na prawej tablicy dolnej odnosi się oczywiście już
nie do Synagogi, a do trzech włóczni Chrystusowej Męki,
godzących w śmierć, grzech i piekło; jest to więc dosłowne
powtórzenie tego motywu z Tablicy Prawa i Łaski, wy-
rażone tylko innymi nieco obrazami.
Obraz przedstawia się dziś jako kompozycja niemal
monochromatyczna, utrzymana w tonach brązowych i sza-
rych; jedynie obie personifikacje stanowią silniejsze efek-
ty barwne (strój „Kościoła" jest różowy i zielony cały
„Synagogi" — żółtoczerwony). Koloryt cały jest jednak
wtórny, gdyż rozłożony werniks na powierzchni malo-
widła deformuje barwy.
TJ. Epitafium pochodzi z kościoła Św. Krzyża we
Wrocławiu. W 1932 r. wchodziło w skład zbiorów EDM.
Losy obiektu w czasie wojny nie są znane. Obecnie epi-
tafium znajduje się w MNW (nr inw. 187399).
E. Nowack, s. 52, poz. 169, opisując przedstawie-
nie nie określa autora. Szerzej rozważa temat obrazu
P. Knbtel (Schlesische Darstellungen des lebenden
Kreuzes, SV, n.F. VIII, 1929, s. 80 nn., tabl. 21), pod-
nosząc wyjątkowość tematu w sztuce śląskiej. Wrześ-
niowski, poz. 151, oznacza jako epitafium G. Mehla
zupełnie inne epitafium.
Epitafium Mehla jest istotnie interesujące przez
swój temat, będący swoistą repliką na protestancki
program zawarty w Tablicy Prawa i Łaski. Sple-
cenie w jeden wykład teologiczny szeregu symboli
obrazowych z troskliwie wybranymi cytatami Sta-
rego Testamentu, zestawionymi ze zbliżonymi myśla-
mi Ewangelii, świadczy, że program obrazu dyktował
malarzowi Mehl, wykształcony na uniwersytetach
w Ingolstadt i Bolonii (por. G. Zimmermann,
Das Breslauer Domkapitel in Zeitalter d. Reforma-
tion u. Gegenreformation, Weimar 1938, s. 383). Stro-
na artystyczna tego dzieła reprezentuje przeciętny
poziom wrocławskiej twórczości rodzimej około
połowy wieku.
20. A. Epitafium Piotra Nunharta, zm. 1557 r.,
i żony Jadwigi z d. Rybisch, zm. 1553 r.
BICZOWANIE CHRYSTUSA
ok. 1560
B. Obraz u góry zamknięty łukiem pełnym;
deska bukowa, 134 X 81; grunt kredowo-klejowy,
podmalówek jasnougrowy, warstwa malarska tem-
perowa z olejnymi laserunkami. Obramienie (ok.
250 X 100) z drewna sosnowego, malowane białą
temperą na kredowo-klejowym gruncie, ornamenty
i snycerka są złocone; polichromia obramienia zdaje
się być późniejsza, osiemnastowieczna. Tabl. 13.
C. Na tle symetrycznie ukazanej perspektywy sali
kolumnowej stoi pośrodku kolumna z przywiązanym atle-
tycznym Chrystusem. Ustawieni po jego bokach dwaj
oprawcy w gwałtownych skrętach zamierzają się rózgami.
W głębi widoczny jeszcze jeden oprawca (po lewej) i dwu
kapłanów. W dolnych rogach obrazu klęczą Nunhart i żona,
u ich kolan stoją tarcze herbowe. Białoszarą architekturę
sali dzielą piony marmurowych kolumn, utrzymanych w zie-
lonych i jasnoczerwonych barwach; ich fantazyjne głowice,
podkreślające pogański charakter świątyni, zdobi szara
rzeźba liści akantu, głowica kolumny Biczowania ozdobiona
jest ponadto delfinami.
Obramienie typu architektonicznego ujmuje obraz
w pełne niemal rzeźby herm; w przyłuczach uskrzydlone
główki aniołków. Dekoracja dwu ażurowych owali z her-
bami w zwieńczeniu i tablicy inskrypcyjnej u dołu składa
się z elementów ornamentu zawijanego połączonego z gro-
teską. W części fryzowej napis w renesansowej majuskule:
EN EGO TAM TRISTI PERAGOR VIBICE CRUE[N]TUS/
LIVORE UT TUA SI[N]T VULNERA SANA MEO. Napis
tablicy dolnej minuskułą gotycką: Anno Domini 1557 den
16 tag July I Ist inn Goth seliglich entschalffenn Der er-
same Peter I Nunhart burger alhie Liegt alda begraben:
Darfuhr I aber im 1553 abend der heiligen drej Khunlge
tage Ist auch I im Hem Verschiden die togunds. Fraw
Hedwigis Rybilschin seine Ehliche Hausfraw. Derer seie
got gned.
D. Epitafium znajdowało się pierwotnie ponad drzwia-
mi do małej zakrystii kościoła Sw. Elżbiety we Wrocławiu.
W 1935 r. eksponowano je na wystawie w MbK\ W 1942 r.