DOI issue:
Pozprawy
DOI article:Starzewska, Maria: Intarsja na Śląsku w okresie renesansu i manieryzmu
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.13793#0200
140
MARIA STARZEWSKA
zacji dzielą, wiele zabytków niestety przepa-
dło, zresztą już przed ostatnią wojną. Drugą
pozycję podobnego typu stanowi dotyczący
Wrocławia inwentarz zabytków B u r g e-
meistra i Grundmanna3, uwzględnia-
jący wytwory wszystkich rzemiosł, ale i ten
inwentarz nie jest już aktualny z powodu zni-
szczeń wojennych. Cenną pozycją w zakresie
inwentaryzacji jest wydany przez Rheniu-
s a4 album z dwudziestoma reprodukcjami
przerysów intarsji z kościoła Św. Marii Magda-
leny we Wrocławiu, częściowo już dziś nie
istniejących, nie podający jednak żadnych ob-
jaśnień. Podobne znaczenie, a także jako ma-
teriał porównawczy, ma wielotomowe wydaw-
nictwo Ortweina5, przedstawiające wśród
reprodukcji przerysów licznych zabytków tak-
że i intarsje, i wreszcie album Lachera6
dotyczący intarsji niemieckich i śląskich.
Wszystkie te inwentarze i albumy nie dają
jednak dostatecznie wyraźnego obrazu boga-
ctwa intarsji na terenie Śląska, a datowanie —
o ile data nie znajduje się na samym za-
bytku — jest tylko bardzo ogólnikowe. Przy
określaniu stylowym większość autorów łączy
wszystkie intarsje z najbardziej znanymi z ko-
ścioła Św. Marii Magdaleny we Wrocławiu.
Wśród wielu wydawców źródeł jedynie
B i m 1 e r 7 uwzględnił stolarzy, i to zresztą
w bardzo skromnym zakresie. W porównaniu
z innymi rzemiosłami dzieje stolarstwa ślą-
skiego są szczególnie upośledzone, brak bowiem
w tym zakresie opracowań, choćby tak jesz-
cze niekompletnych, jak dotyczące innych rze-
miosł, np. złotnictwa, konwisarstwa, cerami-
ki, szkła czy nawet kowalstwa artystycznego.
Jest to może wynikiem specjalnego zaintereso-
wania dotychczasowych badaczy okresem go-
tyku, a wtedy stolarstwo nie przeżywało jesz-
cze na Śląsku właściwego rozwoju, jak i bra-
kiem całościowego opracowania okresu baroku,
nie licząc wzmianek przyczynkarskich, z któ-
rego to okresu pochodzą świetne przykłady
stolarstwa śląskiego.
Rozwój ornamentu renesansowego na Ślą-
sku, zagadnienie dosyć istotne dla historii roz-
woju intarsji, nie posiada także ujęcia, które
3L. Burgemeister, G. Grundman, Die
Kunstdenkmdler der Stadt Breslau, cz. 1—3, Breslau
1930—1933.
4 W. R h e n i u s, Eingelegte Holzornamente der
Renaissance in Schlesien von 1550—1650, Berlin 1881.
W archiwum Muzeum Śląskiego znajdują się przerysy
w skali 1 : 1, być może wykonane dla tegoż albumu,
niektórych nie istniejących obecnie intarsji kościo-
łów Sw. Elżbiety i Św. Marii Magdaleny we Wroc-
ławiu.
5 A. Ortwein, A. S c h e f f e r s, 300 Tafeln
zum Studium der deutschen Renaissance u. Barock-
stils, Leipzig 1891—1893. Tu zachowała się m. in. je-
dyna reprodukcja pięknego intarsjowanego stołu z d.
szpitala pobernardyńskiego we Wrocławiu.
6 K. Lacher, Mustergiltige Holzintarsien der
deutschen Renaissance, Gratz 1889.
7 K. B i m 1 e r, Quellen zur schlesischen Kunst-
geschichte, z. 1—5, Breslau 1936—1940.
obejmowałoby wszystkie dziedziny sztuki.
Najpełniejsze uwagi na ten temat przynosi
Lutsch8. Zwraca on uwagę na bardzo dłu-
gie trwanie w sztuce śląskiej ornamentu typu
włoskiego, arabeski, objaw występujący wła-
śnie w intarsji. Lutsch podnosi, że pierwsze
wystąpienie ornamentu zawijanego spotyka się
w intarsji w Oleśnicy, co łączy z wpływem
niderlandzkim, zwraca jednak uwagę, że
wpływ ten widoczny jest już wcześniej w ar-
chitekturze śląskiej przez wyrażenie raczej
malarskości niż konstruktywności w kompozy-
cji bramy zamku w Legnicy z r. 1535.
Dla historii stylistycznego rozwoju intarsji
badania wpływów niderlandzkich na Śląsku
mają duże znaczenie, ponieważ intarsja jest
sztuką, która rozwija się właśnie w okresie
prymatu wpływów niderlandzkich nie tylko
na Śląsku. Toteż stan badań nad oceną sztuki
tego okresu pomaga ustalić pewne kryteria
i w dziedzinie intarsji.
Szereg cennych spostrzeżeń, zarówno ogól-
nej natury, jak i odnośnie do wpływów sztuki
niderlandzkiej, przynosi praca M. G ę b a r o-
w i c z a 9 omawiając sztukę kręgu lwowskiego
w okresie manieryzmu. W rozdziale o Pfiste-
rze, rzeźbiarzu, który wyszedł z Wrocławia,
autor charakteryzuje w jego sztuce elementy
niemieckie, niderlandzkie i polskie, a więc te
elementy, które najczęściej składają się na
twórczość artystów śląskich okresu maniery-
zmu nie tylko w zakresie rzeźby, ale i w in-
nych dziedzinach rzemiosła artystycznego.
W dotychczasowej literaturze niemieckiej
wyrazem oceny tego okresu są wypowiedzi
Dagoberta Freya18. Uważając niektóre ce-
chy stylu manieryzmu za odpowiadające sztu-
ce śląskiej, np. kontrast płasko traktowanych
figur nagrobkowych z realistycznym i szcze-
gółowym oddaniem stroju, nie widzi on ani
w malarstwie, ani w rzeźbie tego okresu, w ze-
stawieniu ze sztuką niemiecką, cech manie-
ryzmu i uważa okres ten w sztuce śląskiej za
mało aktywny i mało twórczy. Zagadnienia
rzemiosł artystycznych tego czasu nie intere-
sują go zupełnie. Podobnie do pewnego sto-
pnia negatywny pogląd, już nie tylko na
manieryzm, ale na cały okres renesansu, wy-
raża Wegener11. Nie ma dla niego w rene-
sansie śląskim żadnych cech rodzimych, wszy-
stko jest jedynie naśladownictwem, zwłaszcza
sztuki włoskiej. Według Wegenera bogaty w
gotyku świat przedstawieniowy artystów śląs-
kich załamał się w następstwie reformacji,
8 H. Lutsch, Bilderwerk schlesischer Kunst-
denkwMler, 1903.
9M. Gębarowicz, Studia nad dziejami kul-
tury artystycznej późnego renesansu w Polsce, Toruń
1962.
10 d. F r e y, Schlesiens kunstlerisches Antlitz,
„Die Hohe Strasse", I, 1938.
11 H. Wegener, Der schlesische Stil, „Jahr-
buch der schles. Friedrich-Wilhelm Universitat zu
Breslau", IV, Wurzburg a. Main 1959.
MARIA STARZEWSKA
zacji dzielą, wiele zabytków niestety przepa-
dło, zresztą już przed ostatnią wojną. Drugą
pozycję podobnego typu stanowi dotyczący
Wrocławia inwentarz zabytków B u r g e-
meistra i Grundmanna3, uwzględnia-
jący wytwory wszystkich rzemiosł, ale i ten
inwentarz nie jest już aktualny z powodu zni-
szczeń wojennych. Cenną pozycją w zakresie
inwentaryzacji jest wydany przez Rheniu-
s a4 album z dwudziestoma reprodukcjami
przerysów intarsji z kościoła Św. Marii Magda-
leny we Wrocławiu, częściowo już dziś nie
istniejących, nie podający jednak żadnych ob-
jaśnień. Podobne znaczenie, a także jako ma-
teriał porównawczy, ma wielotomowe wydaw-
nictwo Ortweina5, przedstawiające wśród
reprodukcji przerysów licznych zabytków tak-
że i intarsje, i wreszcie album Lachera6
dotyczący intarsji niemieckich i śląskich.
Wszystkie te inwentarze i albumy nie dają
jednak dostatecznie wyraźnego obrazu boga-
ctwa intarsji na terenie Śląska, a datowanie —
o ile data nie znajduje się na samym za-
bytku — jest tylko bardzo ogólnikowe. Przy
określaniu stylowym większość autorów łączy
wszystkie intarsje z najbardziej znanymi z ko-
ścioła Św. Marii Magdaleny we Wrocławiu.
Wśród wielu wydawców źródeł jedynie
B i m 1 e r 7 uwzględnił stolarzy, i to zresztą
w bardzo skromnym zakresie. W porównaniu
z innymi rzemiosłami dzieje stolarstwa ślą-
skiego są szczególnie upośledzone, brak bowiem
w tym zakresie opracowań, choćby tak jesz-
cze niekompletnych, jak dotyczące innych rze-
miosł, np. złotnictwa, konwisarstwa, cerami-
ki, szkła czy nawet kowalstwa artystycznego.
Jest to może wynikiem specjalnego zaintereso-
wania dotychczasowych badaczy okresem go-
tyku, a wtedy stolarstwo nie przeżywało jesz-
cze na Śląsku właściwego rozwoju, jak i bra-
kiem całościowego opracowania okresu baroku,
nie licząc wzmianek przyczynkarskich, z któ-
rego to okresu pochodzą świetne przykłady
stolarstwa śląskiego.
Rozwój ornamentu renesansowego na Ślą-
sku, zagadnienie dosyć istotne dla historii roz-
woju intarsji, nie posiada także ujęcia, które
3L. Burgemeister, G. Grundman, Die
Kunstdenkmdler der Stadt Breslau, cz. 1—3, Breslau
1930—1933.
4 W. R h e n i u s, Eingelegte Holzornamente der
Renaissance in Schlesien von 1550—1650, Berlin 1881.
W archiwum Muzeum Śląskiego znajdują się przerysy
w skali 1 : 1, być może wykonane dla tegoż albumu,
niektórych nie istniejących obecnie intarsji kościo-
łów Sw. Elżbiety i Św. Marii Magdaleny we Wroc-
ławiu.
5 A. Ortwein, A. S c h e f f e r s, 300 Tafeln
zum Studium der deutschen Renaissance u. Barock-
stils, Leipzig 1891—1893. Tu zachowała się m. in. je-
dyna reprodukcja pięknego intarsjowanego stołu z d.
szpitala pobernardyńskiego we Wrocławiu.
6 K. Lacher, Mustergiltige Holzintarsien der
deutschen Renaissance, Gratz 1889.
7 K. B i m 1 e r, Quellen zur schlesischen Kunst-
geschichte, z. 1—5, Breslau 1936—1940.
obejmowałoby wszystkie dziedziny sztuki.
Najpełniejsze uwagi na ten temat przynosi
Lutsch8. Zwraca on uwagę na bardzo dłu-
gie trwanie w sztuce śląskiej ornamentu typu
włoskiego, arabeski, objaw występujący wła-
śnie w intarsji. Lutsch podnosi, że pierwsze
wystąpienie ornamentu zawijanego spotyka się
w intarsji w Oleśnicy, co łączy z wpływem
niderlandzkim, zwraca jednak uwagę, że
wpływ ten widoczny jest już wcześniej w ar-
chitekturze śląskiej przez wyrażenie raczej
malarskości niż konstruktywności w kompozy-
cji bramy zamku w Legnicy z r. 1535.
Dla historii stylistycznego rozwoju intarsji
badania wpływów niderlandzkich na Śląsku
mają duże znaczenie, ponieważ intarsja jest
sztuką, która rozwija się właśnie w okresie
prymatu wpływów niderlandzkich nie tylko
na Śląsku. Toteż stan badań nad oceną sztuki
tego okresu pomaga ustalić pewne kryteria
i w dziedzinie intarsji.
Szereg cennych spostrzeżeń, zarówno ogól-
nej natury, jak i odnośnie do wpływów sztuki
niderlandzkiej, przynosi praca M. G ę b a r o-
w i c z a 9 omawiając sztukę kręgu lwowskiego
w okresie manieryzmu. W rozdziale o Pfiste-
rze, rzeźbiarzu, który wyszedł z Wrocławia,
autor charakteryzuje w jego sztuce elementy
niemieckie, niderlandzkie i polskie, a więc te
elementy, które najczęściej składają się na
twórczość artystów śląskich okresu maniery-
zmu nie tylko w zakresie rzeźby, ale i w in-
nych dziedzinach rzemiosła artystycznego.
W dotychczasowej literaturze niemieckiej
wyrazem oceny tego okresu są wypowiedzi
Dagoberta Freya18. Uważając niektóre ce-
chy stylu manieryzmu za odpowiadające sztu-
ce śląskiej, np. kontrast płasko traktowanych
figur nagrobkowych z realistycznym i szcze-
gółowym oddaniem stroju, nie widzi on ani
w malarstwie, ani w rzeźbie tego okresu, w ze-
stawieniu ze sztuką niemiecką, cech manie-
ryzmu i uważa okres ten w sztuce śląskiej za
mało aktywny i mało twórczy. Zagadnienia
rzemiosł artystycznych tego czasu nie intere-
sują go zupełnie. Podobnie do pewnego sto-
pnia negatywny pogląd, już nie tylko na
manieryzm, ale na cały okres renesansu, wy-
raża Wegener11. Nie ma dla niego w rene-
sansie śląskim żadnych cech rodzimych, wszy-
stko jest jedynie naśladownictwem, zwłaszcza
sztuki włoskiej. Według Wegenera bogaty w
gotyku świat przedstawieniowy artystów śląs-
kich załamał się w następstwie reformacji,
8 H. Lutsch, Bilderwerk schlesischer Kunst-
denkwMler, 1903.
9M. Gębarowicz, Studia nad dziejami kul-
tury artystycznej późnego renesansu w Polsce, Toruń
1962.
10 d. F r e y, Schlesiens kunstlerisches Antlitz,
„Die Hohe Strasse", I, 1938.
11 H. Wegener, Der schlesische Stil, „Jahr-
buch der schles. Friedrich-Wilhelm Universitat zu
Breslau", IV, Wurzburg a. Main 1959.