DOI Heft:
Pozprawy
DOI Artikel:Starzewska, Maria: Intarsja na Śląsku w okresie renesansu i manieryzmu
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.13793#0220
160
MARIA STARZEWSKA
jak i w sztychach włoskich, bardzo nielicznie O ile więc w intarsji ornament maureskowy
tylko spotyka się ornament szerokich wstęg, wcześnie występuje, utrzymując się do końca
który to motyw pojawia się we wzornikach trwania tej techniki dekoracyjnej, widoczny
niemieckich u Wandela Jamnitzera z czasu zwykle nawet przy najbardziej wstęgowym
około r. 1546, u mistrza z r. 1551 czy wreszcie układzie motywów, to zarówno w kamieniarce,
u Matiasa Zundta, a także Virgila Solisa z lat jak i w złotnictwie przeważa właśnie układ
pięćdziesiątych 72. Na tych wzorach oparty jest wstęgowy, a sama maureska nigdy się w tych
rozwój śląskiego ornamentu maureskowo-wstę- rzemiosłach nie przyjęła.
gowego nie tylko w intarsji. Zasadniczą różni- Odmiennie przedstawiają się przemiany or-
cą, która występuje pomiędzy maureskami namentu zawijanego75. Już i źródła in-
Flótnera a nieco późniejszymi jak u Solisa, wi- spiracji kształtowały się odmiennie. Motyw
doczną w intarsji jest odrębne traktowanie
wstęgi, która we wzorach późniejszych nie
stanowi organicznej części maureski, ale mo-
tyw, wśród którego wije się albo przestylizo-
wana wić roślinna, albo — jak to miało miej-
sce później — i realistycznie przedstawiona ro-
ślina. Niestety w przeciwieństwie do znanych
licznych prac Flótnera nie zachowało się wiele
sztychów innych mistrzów uprawiających tego
typu ornamentykę i nie można uchwycić po-
czątków tej maureski wstęgowej, która po-
wstała m. in. przez płaskie oddanie ornamentu
zawijanego. Związek pomiędzy tymi dwoma
w zasadzie tak bardzo odrębnymi motywami
występuje wyraźnie u sztycharzy, obserwować
go też można było w rozwoju maureski w in-
tarsji śląskiej. W innych dziedzinach rzemiosła
nie spotyka się typu maureski flótnerowskiej,
niewstęgowej, tak jak to jest w intarsji. Na-
wet przeciwnie, ornament maureskowo-wstę-
gowy w kamieniarce nie występuje zbyt często
i pojawia się później niż w intarsji, dopiero na
filarach portalu kaplicy Mullerów w kościele
Św. Elżbiety we Wrocławiu około r. 1580,
w dekoracji ambony w kościele Św. Mikołaja
w Brzegu z końca XVI w.
Również w złotnictwie brak jest ornamentu
maureskowego wczesnego flotnerowskiego ty-
pu. Ornament maureskowo-wstęgowy rzadko
przekształca się tu w maureskowo-okuciowy,
ale we wcześniejszym okresie częściej łączy się
z ornamentem zawijanym73. Natomiast wy- 3- c- Boss- ornament. 1546 <w§ Hedickego)
stępuje w tym rzemiośle także, choć bardzo
rzadko, ornament nie tyle maureskowy, ile ra- ten, choć w zasadzie także wywodzący się
czej wiciowy (w intarsji ze względów technicz- z Włoch 76, w tamtejszych wzornikach prawie
nych nie spotykany), podobny do stosowanego zupełnie nie występuje. Bardzo częsty we
w hafciarstwie74. Francji, powszechny się staje także w sztuce
niderlandzkiej, a następnie także i w niemiec-
72 A. L i c h t w a r k, Das Ornamentstich des
deutschen Friihrenaissance, Berlin 1888, il. 2 i 38,
oraz P. J e s s e n, Der Ornamentstich, Berlin 1920, w gobelinach brzeskich wykonanych w latach sześć-
il. 77. Ziindt zresztą przedstawia o wiele bogatsze dziesiątych w. XVI, nie spotyka się tego typu dekora-
kompozycje. cji. Występuje tu bogaty ornament roślinny, ale
73 Najwcześniejszy przykład ornamentu zawija- nie wijących się roślin, lecz bądź bujnych, dużych
nego w złotnictwie występuje w tzw. szklance św. kwiatów, pęków owoców bardzo realistycznie potrak-
Jadwigi oprawnej w srebro złocone, roboty mistrza towanych, np. na gobelinie z gimnazjum w Brzegu,
wrocławskiego Rihera z r. 1561 (E. Hintze, K. Ma- bądź jak na gobelinie herbowym (w Muzeum Slą-
s n e r, Goldschmiedearbeiten Schlesiens, Berlin 1911, skim) kwiaty jako równie istotne tematy obrazu
tabl. XXII). Jest to typ ornamentu kartuszowego. obok przedstawień figuralnych.
74 Hafciarstwo śląskie wprowadza odmienny niż 75 A. L i c h t w a r k, o.a, s. 15 nn., wyprowadza go
w intarsji typ maureski w zdobnictwie tarcz cecho- od zwijających się brzegów tarcz gotyckich. W tej
wych. Zastosowano na nich, jakby w tle insygniów formie występuje ten ornament już z końcem XV w.
cechowych, bardzo cienką wić albo bez żadnych li- Specjalnie interesującą analizę rozwoju ornamentu
stków, jak np. na tarczy cechu bednarzy z r. 1581, zawijanego podaje E. Forssmann, o.c.
albo tylko z kielichami kwiatów, jak np. na tarczy 70 A. Lichtwark, o.c, il. 17, sztych Agostina
szewców z r. 1584. Natomiast w tkaninach, np. Veneziano przed r. 1536.
MARIA STARZEWSKA
jak i w sztychach włoskich, bardzo nielicznie O ile więc w intarsji ornament maureskowy
tylko spotyka się ornament szerokich wstęg, wcześnie występuje, utrzymując się do końca
który to motyw pojawia się we wzornikach trwania tej techniki dekoracyjnej, widoczny
niemieckich u Wandela Jamnitzera z czasu zwykle nawet przy najbardziej wstęgowym
około r. 1546, u mistrza z r. 1551 czy wreszcie układzie motywów, to zarówno w kamieniarce,
u Matiasa Zundta, a także Virgila Solisa z lat jak i w złotnictwie przeważa właśnie układ
pięćdziesiątych 72. Na tych wzorach oparty jest wstęgowy, a sama maureska nigdy się w tych
rozwój śląskiego ornamentu maureskowo-wstę- rzemiosłach nie przyjęła.
gowego nie tylko w intarsji. Zasadniczą różni- Odmiennie przedstawiają się przemiany or-
cą, która występuje pomiędzy maureskami namentu zawijanego75. Już i źródła in-
Flótnera a nieco późniejszymi jak u Solisa, wi- spiracji kształtowały się odmiennie. Motyw
doczną w intarsji jest odrębne traktowanie
wstęgi, która we wzorach późniejszych nie
stanowi organicznej części maureski, ale mo-
tyw, wśród którego wije się albo przestylizo-
wana wić roślinna, albo — jak to miało miej-
sce później — i realistycznie przedstawiona ro-
ślina. Niestety w przeciwieństwie do znanych
licznych prac Flótnera nie zachowało się wiele
sztychów innych mistrzów uprawiających tego
typu ornamentykę i nie można uchwycić po-
czątków tej maureski wstęgowej, która po-
wstała m. in. przez płaskie oddanie ornamentu
zawijanego. Związek pomiędzy tymi dwoma
w zasadzie tak bardzo odrębnymi motywami
występuje wyraźnie u sztycharzy, obserwować
go też można było w rozwoju maureski w in-
tarsji śląskiej. W innych dziedzinach rzemiosła
nie spotyka się typu maureski flótnerowskiej,
niewstęgowej, tak jak to jest w intarsji. Na-
wet przeciwnie, ornament maureskowo-wstę-
gowy w kamieniarce nie występuje zbyt często
i pojawia się później niż w intarsji, dopiero na
filarach portalu kaplicy Mullerów w kościele
Św. Elżbiety we Wrocławiu około r. 1580,
w dekoracji ambony w kościele Św. Mikołaja
w Brzegu z końca XVI w.
Również w złotnictwie brak jest ornamentu
maureskowego wczesnego flotnerowskiego ty-
pu. Ornament maureskowo-wstęgowy rzadko
przekształca się tu w maureskowo-okuciowy,
ale we wcześniejszym okresie częściej łączy się
z ornamentem zawijanym73. Natomiast wy- 3- c- Boss- ornament. 1546 <w§ Hedickego)
stępuje w tym rzemiośle także, choć bardzo
rzadko, ornament nie tyle maureskowy, ile ra- ten, choć w zasadzie także wywodzący się
czej wiciowy (w intarsji ze względów technicz- z Włoch 76, w tamtejszych wzornikach prawie
nych nie spotykany), podobny do stosowanego zupełnie nie występuje. Bardzo częsty we
w hafciarstwie74. Francji, powszechny się staje także w sztuce
niderlandzkiej, a następnie także i w niemiec-
72 A. L i c h t w a r k, Das Ornamentstich des
deutschen Friihrenaissance, Berlin 1888, il. 2 i 38,
oraz P. J e s s e n, Der Ornamentstich, Berlin 1920, w gobelinach brzeskich wykonanych w latach sześć-
il. 77. Ziindt zresztą przedstawia o wiele bogatsze dziesiątych w. XVI, nie spotyka się tego typu dekora-
kompozycje. cji. Występuje tu bogaty ornament roślinny, ale
73 Najwcześniejszy przykład ornamentu zawija- nie wijących się roślin, lecz bądź bujnych, dużych
nego w złotnictwie występuje w tzw. szklance św. kwiatów, pęków owoców bardzo realistycznie potrak-
Jadwigi oprawnej w srebro złocone, roboty mistrza towanych, np. na gobelinie z gimnazjum w Brzegu,
wrocławskiego Rihera z r. 1561 (E. Hintze, K. Ma- bądź jak na gobelinie herbowym (w Muzeum Slą-
s n e r, Goldschmiedearbeiten Schlesiens, Berlin 1911, skim) kwiaty jako równie istotne tematy obrazu
tabl. XXII). Jest to typ ornamentu kartuszowego. obok przedstawień figuralnych.
74 Hafciarstwo śląskie wprowadza odmienny niż 75 A. L i c h t w a r k, o.a, s. 15 nn., wyprowadza go
w intarsji typ maureski w zdobnictwie tarcz cecho- od zwijających się brzegów tarcz gotyckich. W tej
wych. Zastosowano na nich, jakby w tle insygniów formie występuje ten ornament już z końcem XV w.
cechowych, bardzo cienką wić albo bez żadnych li- Specjalnie interesującą analizę rozwoju ornamentu
stków, jak np. na tarczy cechu bednarzy z r. 1581, zawijanego podaje E. Forssmann, o.c.
albo tylko z kielichami kwiatów, jak np. na tarczy 70 A. Lichtwark, o.c, il. 17, sztych Agostina
szewców z r. 1584. Natomiast w tkaninach, np. Veneziano przed r. 1536.