DOI Heft:
Pozprawy
DOI Artikel:Starzewska, Maria: Intarsja na Śląsku w okresie renesansu i manieryzmu
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.13793#0222
162
MARIA STARZEWSKA
katurą tak bogato wówczas reprezentowaną
zwłaszcza w sztuce północnej 82.
Jeżeli chodzi o intarsję, to nasuwają się
analogie z tego typu przedstawieniami w sztu-
ce islamu, przetworzonymi przez rysowników
włoskich, jak np. we wzorniku Vecella z We-
necji z 1600 r. (ii. 4).
Do rodzimych przetworzeń groteski o ty-
pie w intarsji nie spotykanym zaliczyć można
przedstawienia występujące w malarstwie wi-
trażowym czy ceramice83, które są związane
jeszcze z wczesnym renesansem.
5. H. Aldegrewer, ornament, 1522 (wg facsimile, Regensburg
1891)
Ornament arabeski wywodzi się bez-
pośrednio z wzorów włoskich i tak też był sto-
sowany w sztuce śląskiej pierwszej połowy
XVI w. W drugiej połowie występuje już jed-
nak rzadko i ornament ten zarówno w intarsji,
jak i w innych gałęziach sztuki pozostaje już
82 L. Maeterlinck, La satyrę animale dans
les manuscrits flamands, „Gazette des Beaux Arts",
XXIX, Paris 1903, s. 149.
83 W wypełnieniu płaszczyzn pilastrów obramia-
jących pola przedstawieniowe. Są to maski, główki,
torsy, umieszczone jedne nad drugimi, niczym ze
sobą nie związane i prócz roli dekoracji nie mające
chyba żadnego głębszego znaczenia. Dekorację taką
spotykamy np. na witrażu herbowym Scholza z r.
1558, na kaflach z biblioteki kościoła Sw. Marii Ma-
gdaleny we Wrocławiu.
nie pod bezpośrednim wpływem włoskim, ale
pod wpływem sztychów niemieckich, a zwłasz-
cza Westfalczyka Aldegrewera84, głównie
w intarsjach z Wrocławia (il. 5). Jest to ten
sam sposób kształtowania liści miękko się za-
wijających, zakończenie wici głową delfina czy
ciężką spiralą. Arabeska jest tu, zresztą tak
jak u Aldegrewera, mimo bardzo symetrycz-
nego układu niespokojna w linii, brzegi kwia-
tów i liści są bardzo silnie porozrywane, na-
suwają się analogie do akantu gotyckiego. In-
ni niemieccy sztycharze, jak bracia Beham czy
Mistrz Głów Końskich, którzy pozostawili do-
syć dużo wzorów arabesek, komponują je
w formie bardziej zwartej i zamkniętej, mniej
porozrywanej. Poza intarsją spotyka się już
także tylko sporadycznie w drugiej połowie
w. XVI arabeskę w dekoracji kamieniarskiej,
np. na nagrobku Jana Podiebrada z Oleśnicy
z r. 1557 (bardziej jest bogata w elementy
groteski)85, na baldachimie nagrobka biskupa
Promnitza zmarłego w r. 1562 czy wreszcie
w snycerce na stallach z Jeleniej Góry
z r. 1567.
We wzornikach włoskich, a następnie także
i niemieckich, zwłaszcza od czasów Diirera,
często występuje motyw plecionki. W in-
tarsji znalazła ona stosunkowo nikłe zastoso-
wanie, jedyny typowy przykład znajduje się
na podniebiu ambony w Górze. Natomiast
spotyka się także na Śląsku pewną odmianę
plecionki ożywionej główkami zwierząt lub
ludzi w zakończeniach czy początkach prze-
plecenia. Motyw ten, spotykany nierzadko
we Włoszech pod wpływem sztuki islamu, np.
we wzorniku Paganiniego z 1527 r., wystę-
puje także wcześnie i we wzorniku Steynera
z Augsburga z 1534 r. Z tym ostatnim wzor-
nikiem (il. 6) łączy się blisko przedstawienie
groteskowo-maureskowe na intarsji stall
w Legnicy. Również w sztychach Flótnera
spotyka się ten motyw, bardziej jednak prze-
stylizowany niż u Włochów i Steynera. W in-
tarsji śląskiej motyw flótnerowski znajduje
swój świetny wyraz w bordiurach stall koś-
cioła Św. Marii Magdaleny we Wrocławiu.
Zastosowanie plecionki w połączeniu z mau-
reską i groteską spotyka się najczęściej
w ozdobnych kratach86. Jest to podobny ro-
84 H. Zschelletzschky, Das graphische Werk
Heinrich Aldegrewers, Strassburg 1933, tabl. XXXVII,
XXXIX, XL.
85 Arabeska występuje także w Oleśnicy jeszcze
w r. 1564 na drzeworycie, który naklejony na drzewo
miał zdobić stallę. Taki zwyczaj dekoracji rozpo-
wszechnił się w drugiej połowie w. XVI na Śląsku
jako mniej kosztowny od intarsji. Wprowadzony zo-
stał po raz pierwszy w Saksonii w pięćdziesiątych
latach w. XVI.
86 Występujący w intarsji ornament plecionkowy,
zresztą w jednym tylko zachowanym przykładzie,
jest w kowalstwie artystycznym bardzo odmiennie
traktowany. Sucha, wirtuozowska w intarsji linia ple-
cionki stwarza w kowalstwie przez połączenie z mau-
reską, a czasem i groteską, bardzo bogaty i żywy
układ. Jest to motyw ósemki powtarzanej w coraz
MARIA STARZEWSKA
katurą tak bogato wówczas reprezentowaną
zwłaszcza w sztuce północnej 82.
Jeżeli chodzi o intarsję, to nasuwają się
analogie z tego typu przedstawieniami w sztu-
ce islamu, przetworzonymi przez rysowników
włoskich, jak np. we wzorniku Vecella z We-
necji z 1600 r. (ii. 4).
Do rodzimych przetworzeń groteski o ty-
pie w intarsji nie spotykanym zaliczyć można
przedstawienia występujące w malarstwie wi-
trażowym czy ceramice83, które są związane
jeszcze z wczesnym renesansem.
5. H. Aldegrewer, ornament, 1522 (wg facsimile, Regensburg
1891)
Ornament arabeski wywodzi się bez-
pośrednio z wzorów włoskich i tak też był sto-
sowany w sztuce śląskiej pierwszej połowy
XVI w. W drugiej połowie występuje już jed-
nak rzadko i ornament ten zarówno w intarsji,
jak i w innych gałęziach sztuki pozostaje już
82 L. Maeterlinck, La satyrę animale dans
les manuscrits flamands, „Gazette des Beaux Arts",
XXIX, Paris 1903, s. 149.
83 W wypełnieniu płaszczyzn pilastrów obramia-
jących pola przedstawieniowe. Są to maski, główki,
torsy, umieszczone jedne nad drugimi, niczym ze
sobą nie związane i prócz roli dekoracji nie mające
chyba żadnego głębszego znaczenia. Dekorację taką
spotykamy np. na witrażu herbowym Scholza z r.
1558, na kaflach z biblioteki kościoła Sw. Marii Ma-
gdaleny we Wrocławiu.
nie pod bezpośrednim wpływem włoskim, ale
pod wpływem sztychów niemieckich, a zwłasz-
cza Westfalczyka Aldegrewera84, głównie
w intarsjach z Wrocławia (il. 5). Jest to ten
sam sposób kształtowania liści miękko się za-
wijających, zakończenie wici głową delfina czy
ciężką spiralą. Arabeska jest tu, zresztą tak
jak u Aldegrewera, mimo bardzo symetrycz-
nego układu niespokojna w linii, brzegi kwia-
tów i liści są bardzo silnie porozrywane, na-
suwają się analogie do akantu gotyckiego. In-
ni niemieccy sztycharze, jak bracia Beham czy
Mistrz Głów Końskich, którzy pozostawili do-
syć dużo wzorów arabesek, komponują je
w formie bardziej zwartej i zamkniętej, mniej
porozrywanej. Poza intarsją spotyka się już
także tylko sporadycznie w drugiej połowie
w. XVI arabeskę w dekoracji kamieniarskiej,
np. na nagrobku Jana Podiebrada z Oleśnicy
z r. 1557 (bardziej jest bogata w elementy
groteski)85, na baldachimie nagrobka biskupa
Promnitza zmarłego w r. 1562 czy wreszcie
w snycerce na stallach z Jeleniej Góry
z r. 1567.
We wzornikach włoskich, a następnie także
i niemieckich, zwłaszcza od czasów Diirera,
często występuje motyw plecionki. W in-
tarsji znalazła ona stosunkowo nikłe zastoso-
wanie, jedyny typowy przykład znajduje się
na podniebiu ambony w Górze. Natomiast
spotyka się także na Śląsku pewną odmianę
plecionki ożywionej główkami zwierząt lub
ludzi w zakończeniach czy początkach prze-
plecenia. Motyw ten, spotykany nierzadko
we Włoszech pod wpływem sztuki islamu, np.
we wzorniku Paganiniego z 1527 r., wystę-
puje także wcześnie i we wzorniku Steynera
z Augsburga z 1534 r. Z tym ostatnim wzor-
nikiem (il. 6) łączy się blisko przedstawienie
groteskowo-maureskowe na intarsji stall
w Legnicy. Również w sztychach Flótnera
spotyka się ten motyw, bardziej jednak prze-
stylizowany niż u Włochów i Steynera. W in-
tarsji śląskiej motyw flótnerowski znajduje
swój świetny wyraz w bordiurach stall koś-
cioła Św. Marii Magdaleny we Wrocławiu.
Zastosowanie plecionki w połączeniu z mau-
reską i groteską spotyka się najczęściej
w ozdobnych kratach86. Jest to podobny ro-
84 H. Zschelletzschky, Das graphische Werk
Heinrich Aldegrewers, Strassburg 1933, tabl. XXXVII,
XXXIX, XL.
85 Arabeska występuje także w Oleśnicy jeszcze
w r. 1564 na drzeworycie, który naklejony na drzewo
miał zdobić stallę. Taki zwyczaj dekoracji rozpo-
wszechnił się w drugiej połowie w. XVI na Śląsku
jako mniej kosztowny od intarsji. Wprowadzony zo-
stał po raz pierwszy w Saksonii w pięćdziesiątych
latach w. XVI.
86 Występujący w intarsji ornament plecionkowy,
zresztą w jednym tylko zachowanym przykładzie,
jest w kowalstwie artystycznym bardzo odmiennie
traktowany. Sucha, wirtuozowska w intarsji linia ple-
cionki stwarza w kowalstwie przez połączenie z mau-
reską, a czasem i groteską, bardzo bogaty i żywy
układ. Jest to motyw ósemki powtarzanej w coraz