Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (10.1976)

176

Alicja Karłowska-Kamzowa

broży (fol. 15r.). Przedstawienie Panny Marii zostało
powiększone kosztem fragmentu kolumny pisma (fol.
16r.), podobnie jak kolejni dwaj święci i przedsta-
wienie Narodzenia (fol. 31r, il. 11). Analogicznie
jak w poprzednio omówionym rękopisie na dolnym
marginesie narysowano tu kwiatki rubrą i na nich
ukazano leżące nagie Dzieciątko, adorowane przez
Matkę. Rysunek (ok. 7x14 cm) pozbawiony jest
szczegółów ukazujących miejsce akcji. Kolejne przed-
stawienie — Rzeź niewiniątek dowodnie wskazuje,
że skryptor dostosował linie pisma do kształtu ilu-
stracji, składającej się z dwu osób. W Ofiarowaniu
w świątyni występują również tylko najważniejsze
osoby: Symeon, Anna i Dzieciątko. Postacie o skró-
conych proporcjach są dwuwymiarowe, luźne szaty
członują linearnie zaznaczone fałdy draperii. Następ-
nie umieszczono szereg postaci świętych, z tym jed-
nak, że w sposobie ich prezentacji nastąpiła zmiana.
Zamiast umieszczania wyobrażeń na dolnym margi-
nesie strony zostały one „włamane" w kolumnę
pisma, obwiedzione ramą i ukazane na czerwonym
tle, które urozmaicono rzucikiem białych kwiatków
(il. 12). Wśród tej galerii świętych na uwagę zasłu-
guje przedstawienie św. Benedykta (il. 13). Łysy
opat posiada nieco więcej sugestywności w wyrazie
od innych, uproszczonych i konwencjonalnych
przedstawień. Zwiastowanie (fol. 100v, il. 14) uka-
zano również w prostokątnym obramieniu, na czer-
wonym, różnicowanym rombami tle. Bez zaznacze-
nia przestrzeni umieszczono płasko postacie anioła
i Madonny z wersetami pozdrowienia anielskiego,
wypisanymi na banderolach. W pierwszym wolumi-
nie skryptor umieścił 36 rysunków, które w miarę
rozwoju jego aspiracji zdobniczych stawały się co-
raz bardziej wyodrębnione i kompozycyjnie zamknię-
te, a na pierwszej karcie tomu II, pod inskrypcją
tytułową, umieszczono wyobrażenie św. Augustyna
(16x7 cm). Brat Henryk swoje rysunki podkoloro-
wywał akwarelą, używając żółci i zieleni obok rubry
i czerni atramentu, którymi również pisał tekst książ-
ki.

W bogatej bibliotece klasztoru augustianów w Ża-
ganiu znajdowały się współczesne luksusowe ręko-
pisy, bogato iluminowane13. Tymczasem w trzy-
dziestych latach XV wieku wyobraźnię plastyczną
skryptora, braciszka zakonnego, kształtowały przed-
stawienia malowideł ściennych lub ołtarzy szafias-
tych, o formach tradycyjnych, pochodzących jeszcze
z XIV wieku. Ikonografia sceny Zwiastowania, ty-
powa dla XIII stulecia, niekiedy występująca w XIV

13 A. Świerk, Biblioteka klasztoru kanoników regular-
nych w Żaganiu, Wrocław 1968.

wieku, a w sztuce prowincjonalnej nieco później,
upoważnia do takich przypuszczeń, podobnie jak
cechy formalne: dwuwymiarowość postaci, ich sta-
tyka, tworzenie scen z niewielkiej liczby aktorów,
a także pozbawienie ich jakichkolwiek szczegółów,
wyobrażających miejsce akcji. Znamienne, że swoich
wyobrażeń nie umieścił brat Henryk w inicjałach,
co było powszechnym zwyczajem w śląskim zdob-
nictwie książkowym już od drugiej połowy XIV
wieku. Tworzył kwatery zamknięte plastycznymi ra-
mami, z czerwonym tłem, na którym ukazywał po-
stacie — jakby naśladował pola tryptyku lub malo-
wideł ściennych. Ten sam sposób umieszczania
uproszczonych wyobrażeń figuralnych, ,ułamywa-
nych" w kolumnę tekstu rękopisów „użytkowych"
(nie luksusowych) znany jest z woluminów czeskich
1. połowy XV w. Odnaleźć można go również w rę-
kopisie żagańskim z przełomu lat 1450 i 1460.
Przedstawienia pasyjne tym razem wykonane farba-
mi kryjącymi, jakby wyjęte zostały ze skrzydeł oł-
tarza prowincjonalnego, pochodzącego z pierwszej
ćwierci XIV wieku14. W dziele tym występuje podob-
ny stosunek ilustracji i kolumny tekstu, a także za-
leżność od wcześniejszych dzieł sztuki monumental-
nej.

Henryk z Gubina nie był wykształconym ilumi-
natorem, na kartach rękopisu, który przepisywał,
tworzył wizję żywotu Chrystusa i obraz chwały świę-
tych, tak jak go uczyły monumentalne dzieła sztuki
kościelnej. Godne uwagi jest, że do jego świadomoś-
ci przemawiały formy tradycyjne, swoją problema-
tyką artystyczną o niemal pięćdziesiąt lat wcześniej-
sze. Rysunki jego są świadectwem utrwalania się
form gotyckich w wyobraźni społecznej, aż do prze-
trwania w dziełach sztuki ludowej epok następnych.
Z tych właśnie względów sądzimy, że posiadają war-
tość dokumentu. Swego rodzaju dokumentem jest
również obraz rozwoju jego rysunkowych umiejęt-
ności od pierwszych do ostatnich wyobrażeń.

Przedstawiony zespół rysunków śląskich wzbogaca
naszą wiedzę o procesie tworzenia wizji wyobrażeń
ludzi świeckich i funkcjonowania dzieł sztuki reli-
gijnej w świadomości artystycznej. Dzieła skryp-
' torów nie tworzone na zamówienie, były wyrazem
ich zamiłowań, a niekiedy prawdziwych uzdolnień
artystycznych {Antyfonarz z 1387 r.). W badaniach
nad sztuką gotycką naszych terenów nieczęsto mamy
okazję do przyjrzenia się sztuce nie profesjonalnych
artystów. Odejścia od konwencji podnoszą jej znacze-
nie jako dokumentu, niezależnie od wartości arty-

14 Praha, Knihovna Narodm' Muzeum, sygn. XIV A 12,
Sanctorale Bemardi Quidonis, ok. 1400 i. Wrocław, Biblioteka
Uniwersytecka, sygn. I Q 118.