DOI Artikel:
Miscellanea
DOI Artikel:Zakrzewska, Elżbieta: Pomnik nagrobny Henryka Gotfryda von Spaetgena we Wrocławiu: interpretacja treści
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13740#0241
Pomnik nagrobny Henryka Gotfryda von Spaetgena we Wrocławiu
181
gaminu. Pierwszy należy traktować jako symbol wie-
dzy o ziemi i życiu na niej21, drugi — naukę o niej.
Siedząca postać kobieca, nazwana jest w umowie
Gottliche Weissheit czyli Boską Mądrością22. Sze-
rzej rozumiana alegoria ta ma za cel ukazać nad-
naturalne źródła mądrości człowieka. Fakt równo-
czesnego i przeciwstawnego ukazania obu Mądrości
mógłby budzić wątpliwości, gdyby nie tekst umowy.
Należy ponadto pamiętać, że nie jest to zdwajanie
alegorii (Mądrość Ludzka — rozumowa, Mądrość
Boska — z wiary i religii płynąca), bowiem Mą-
drość Boska jest alegorią nadrzędną w stosunku do
Mądrości Ludzkiej. Podobne zestawienie na pozór
takich samych alegorii ma miejsce w obrazie Ty-
cjana Miłość święta i świecka23.
Mądrość Ludzka wyznacza rozwijany po prawej
stronie obelisku wątek przemijalności, marności
życia — vanitas, a Mądrość Boska — wątek wiecz-
ności (po stronie lewej). Anneliese Ulhorn pisze
o puttcie podającym jabłko wężowi jako o symbolu
grzechu pierworodnego24. Autorka niezbyt precyzyj-
nie opisuje tę alegorię: putto bowiem nie podaje
jabłka wężowi, jest jedynie na nim wsparte, a w dło-
niach ma atrybuty w postaci czaszki i pochodni,
której ogień gasi25. Przedstawienie nie jest więc
symbolem grzechu pierworodnego, lecz śmiertelności,
wynikłej z tego grzechu; takie rozumienie putta po-
twierdza sąsiedztwo Śmierci, przedstawionej jako
kościotrup okryty chustą i trzymający klepsydrę26.
21 Tervarent, op. cit., s. 200. Personifikację Wiedzy
znajdujemy w pomniku Richelieu (dłuta Giradona) w Sorbo-
nie, z roku 1694, por. E. Hilderbrandt, Malerei und Plas-
tik des achtzehnten Jahrhimderts in Frankreich, [w:] Handbuch
der Kunstwissenschaft, Wildpark-Potsdam 1924, s. 23—34,
il. 34.
22 Grundmann, op. cit., s. 58, utożsamia tę postać
omyłkowo ze Sławą; M. Osborn, Die Kunst des Rokoko,
Berlin 1929, s. 465, przedstawia Św. Teresę z księgą jako
atrybutem oznaczającym mądrość płynącą od Boga. Pędzel
w dłoni Mądrości Boskiej w nagrobku wrocławskim jest do-
datkiem późniejszym.
23 Obraz znajduje się w Galleria Borghese w Rzymie;
literaturę sporu dotyczącego interpretacji obrazu podaje Ter-
varent, op. cit., s. 396 397, ii. 81.
24 Ulhorn, op. cit., s. 47.
25 Jeden z wcześniejszych przykładów tego motywu znaj-
dujemy na prawej stronie medalu Giovanniego Boldu z roku
1458, por. Białostocki, Vanitas..., s. 117.
26 Po 1650 roku alegoiia Śmierci jest bardzo częstym mo-
tywem w rzeźbie sepulkralnej, por. H.s'Jacob, Idealism and
realism. A study of sepulchral symbolism, Leiden 1954, s. 105;
podaje ona także przykład grobowca Aleksandra VII, wyko-
nanego przez Berniniego, gdzie występuje szkielet z klepsydrą;
Białostocki, Vanitas.... s. 123 dodaje, że właśnie Berni-
niemu zawdzięcza rzeźba sepulkralna rozpowszechnienie mo-
tywu czaszki i szkieletu.
Przesypany piasek w klepsydrze to kres życia, za-
kończenie wszystkiego co ziemskie, triumf śmierci27.
Po przeciwległej stronie obelisku (naprzeciwko
Śmierci) znajduje się alegoria Sławy jako uskrzydlo-
na kobieta28. Trzymała ona w lewej ręce puzon,
którego obecnie brak, obwieszczając nim sławę zmar-
łego. Ona też, a nie Śmierć, podnosi ku górze
(a nie opuszcza!) kotarę29. Kotara unoszona przez
Sławę odsłania jakby minione życie prezentując
zmarłego i jego zasługi. Chronosa umieszczono tuż
nad Sławą; mimo atrybutu kosy, która ścina życie30,
jest on nie tylko alegorią śmierci. Chronos symbo-
lizuje przede wszystkim trwanie walorów i zasług
zmarłego w czasie31, w nagrobku wrocławskim jego
miejsce przy obelisku i wężu połykającym swój ogon,
uwiecznia niejako osobę Spaetgena.
Jak widać z powyższej analizy obelisk dzieli pom-
nik na dwa „obozy" przeciwstawnych sobie pojęć
za pomocą opozycyjnych alegorii. Owe opozycyjne
alegorie układają się jakby w dwie parabole, któ-
rych wewnętrzne ramiona stykają się u podstawy
piramidy — kulminacji treściowej dzieła. Ta opozy-
cyjna symbolika jest elementem dynamizującym ale-
goryczne treści pomnika nagrobnego.
Pomnik nagrobny Spaetgena, wzniesiony zgodnie
z testamentem i umową spadkobierczyń z wykonaw-
cą, będący hołdem złożonym przez jego cztery cór-
ki — jest dziełem pełnym barokowej retoryki i pa-
negirycznej apoteozy. Spaetgen pisząc swój testa-
ment zdawał sobie sprawę, że na nim wygaśnie
męska linia rodu; tym należy tłumaczyć jego szcze-
gólną troskę, by epitafium było jak najokazalsze.
Miał je uświetnić szlachetny i drogi materiał — mar-
mur — oraz najgodniejsza inskrypcja, a więc taka,
która by poza danymi faktograficznymi zawierała
elementy gloryfikujące zasługi zmarłego. Fundatorki
w tekście inskrypcyjnym, zarysowującym osobowość
ich ojca, główny nacisk położyły na jego działalność
27 Klepsydra jest symbolem czasu upływającego i śmierci
— Tervarent, op. cit., s. 329.
28 Marle, op. cit., s. 176; Ripa, op. cit., s. 142.
29 H. Dziurla, Rzeźba, [w:] Sztuka Wrocławia, Wroc-
ław 1967, s. 365, pisze o tym dziele: „Dolna strefa zamyka
ograniczone czasem życie, kończąc je teatralnym spuszczeniem
kurtyny. Strefa górna z kolistym wężem w zwieńczeniu symbo-
lizuje wieczność". Taki poziomy podział pomnika i jego treści
na dwie strefy byłby wyłącznie wtedy uzasadniony, gdyby
kotara była opuszczana przez Śmierć, mówiłoby to o kończe-
niu życia przez spuszczenie kotary. Na nagrobku Aleksandra VII,
Berniniego, przedstawiony jest szkielet z klepsydrą, który
opuszcza kotarę — s'Jacob, op. cit., s. 106.
30 Kosa jest symbolem Śmierci, Saturna lub Chronosa —
Tervarent, op. cit., s. 164.
31 Tervarent, op. cit., s. 402.
181
gaminu. Pierwszy należy traktować jako symbol wie-
dzy o ziemi i życiu na niej21, drugi — naukę o niej.
Siedząca postać kobieca, nazwana jest w umowie
Gottliche Weissheit czyli Boską Mądrością22. Sze-
rzej rozumiana alegoria ta ma za cel ukazać nad-
naturalne źródła mądrości człowieka. Fakt równo-
czesnego i przeciwstawnego ukazania obu Mądrości
mógłby budzić wątpliwości, gdyby nie tekst umowy.
Należy ponadto pamiętać, że nie jest to zdwajanie
alegorii (Mądrość Ludzka — rozumowa, Mądrość
Boska — z wiary i religii płynąca), bowiem Mą-
drość Boska jest alegorią nadrzędną w stosunku do
Mądrości Ludzkiej. Podobne zestawienie na pozór
takich samych alegorii ma miejsce w obrazie Ty-
cjana Miłość święta i świecka23.
Mądrość Ludzka wyznacza rozwijany po prawej
stronie obelisku wątek przemijalności, marności
życia — vanitas, a Mądrość Boska — wątek wiecz-
ności (po stronie lewej). Anneliese Ulhorn pisze
o puttcie podającym jabłko wężowi jako o symbolu
grzechu pierworodnego24. Autorka niezbyt precyzyj-
nie opisuje tę alegorię: putto bowiem nie podaje
jabłka wężowi, jest jedynie na nim wsparte, a w dło-
niach ma atrybuty w postaci czaszki i pochodni,
której ogień gasi25. Przedstawienie nie jest więc
symbolem grzechu pierworodnego, lecz śmiertelności,
wynikłej z tego grzechu; takie rozumienie putta po-
twierdza sąsiedztwo Śmierci, przedstawionej jako
kościotrup okryty chustą i trzymający klepsydrę26.
21 Tervarent, op. cit., s. 200. Personifikację Wiedzy
znajdujemy w pomniku Richelieu (dłuta Giradona) w Sorbo-
nie, z roku 1694, por. E. Hilderbrandt, Malerei und Plas-
tik des achtzehnten Jahrhimderts in Frankreich, [w:] Handbuch
der Kunstwissenschaft, Wildpark-Potsdam 1924, s. 23—34,
il. 34.
22 Grundmann, op. cit., s. 58, utożsamia tę postać
omyłkowo ze Sławą; M. Osborn, Die Kunst des Rokoko,
Berlin 1929, s. 465, przedstawia Św. Teresę z księgą jako
atrybutem oznaczającym mądrość płynącą od Boga. Pędzel
w dłoni Mądrości Boskiej w nagrobku wrocławskim jest do-
datkiem późniejszym.
23 Obraz znajduje się w Galleria Borghese w Rzymie;
literaturę sporu dotyczącego interpretacji obrazu podaje Ter-
varent, op. cit., s. 396 397, ii. 81.
24 Ulhorn, op. cit., s. 47.
25 Jeden z wcześniejszych przykładów tego motywu znaj-
dujemy na prawej stronie medalu Giovanniego Boldu z roku
1458, por. Białostocki, Vanitas..., s. 117.
26 Po 1650 roku alegoiia Śmierci jest bardzo częstym mo-
tywem w rzeźbie sepulkralnej, por. H.s'Jacob, Idealism and
realism. A study of sepulchral symbolism, Leiden 1954, s. 105;
podaje ona także przykład grobowca Aleksandra VII, wyko-
nanego przez Berniniego, gdzie występuje szkielet z klepsydrą;
Białostocki, Vanitas.... s. 123 dodaje, że właśnie Berni-
niemu zawdzięcza rzeźba sepulkralna rozpowszechnienie mo-
tywu czaszki i szkieletu.
Przesypany piasek w klepsydrze to kres życia, za-
kończenie wszystkiego co ziemskie, triumf śmierci27.
Po przeciwległej stronie obelisku (naprzeciwko
Śmierci) znajduje się alegoria Sławy jako uskrzydlo-
na kobieta28. Trzymała ona w lewej ręce puzon,
którego obecnie brak, obwieszczając nim sławę zmar-
łego. Ona też, a nie Śmierć, podnosi ku górze
(a nie opuszcza!) kotarę29. Kotara unoszona przez
Sławę odsłania jakby minione życie prezentując
zmarłego i jego zasługi. Chronosa umieszczono tuż
nad Sławą; mimo atrybutu kosy, która ścina życie30,
jest on nie tylko alegorią śmierci. Chronos symbo-
lizuje przede wszystkim trwanie walorów i zasług
zmarłego w czasie31, w nagrobku wrocławskim jego
miejsce przy obelisku i wężu połykającym swój ogon,
uwiecznia niejako osobę Spaetgena.
Jak widać z powyższej analizy obelisk dzieli pom-
nik na dwa „obozy" przeciwstawnych sobie pojęć
za pomocą opozycyjnych alegorii. Owe opozycyjne
alegorie układają się jakby w dwie parabole, któ-
rych wewnętrzne ramiona stykają się u podstawy
piramidy — kulminacji treściowej dzieła. Ta opozy-
cyjna symbolika jest elementem dynamizującym ale-
goryczne treści pomnika nagrobnego.
Pomnik nagrobny Spaetgena, wzniesiony zgodnie
z testamentem i umową spadkobierczyń z wykonaw-
cą, będący hołdem złożonym przez jego cztery cór-
ki — jest dziełem pełnym barokowej retoryki i pa-
negirycznej apoteozy. Spaetgen pisząc swój testa-
ment zdawał sobie sprawę, że na nim wygaśnie
męska linia rodu; tym należy tłumaczyć jego szcze-
gólną troskę, by epitafium było jak najokazalsze.
Miał je uświetnić szlachetny i drogi materiał — mar-
mur — oraz najgodniejsza inskrypcja, a więc taka,
która by poza danymi faktograficznymi zawierała
elementy gloryfikujące zasługi zmarłego. Fundatorki
w tekście inskrypcyjnym, zarysowującym osobowość
ich ojca, główny nacisk położyły na jego działalność
27 Klepsydra jest symbolem czasu upływającego i śmierci
— Tervarent, op. cit., s. 329.
28 Marle, op. cit., s. 176; Ripa, op. cit., s. 142.
29 H. Dziurla, Rzeźba, [w:] Sztuka Wrocławia, Wroc-
ław 1967, s. 365, pisze o tym dziele: „Dolna strefa zamyka
ograniczone czasem życie, kończąc je teatralnym spuszczeniem
kurtyny. Strefa górna z kolistym wężem w zwieńczeniu symbo-
lizuje wieczność". Taki poziomy podział pomnika i jego treści
na dwie strefy byłby wyłącznie wtedy uzasadniony, gdyby
kotara była opuszczana przez Śmierć, mówiłoby to o kończe-
niu życia przez spuszczenie kotary. Na nagrobku Aleksandra VII,
Berniniego, przedstawiony jest szkielet z klepsydrą, który
opuszcza kotarę — s'Jacob, op. cit., s. 106.
30 Kosa jest symbolem Śmierci, Saturna lub Chronosa —
Tervarent, op. cit., s. 164.
31 Tervarent, op. cit., s. 402.