Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (12.1979)

o protestanckiej architekturze i jej wystroju8, Bimlera
o renesansowej rzeźbie śląskiej9 i Chrzanowskiego
o rzeźbie lat 1560—1650 w środowiskach artystycznych
Brzegu i Nysy10. Poza nielicznymi przyczynkami,
popularnymi monografiami i przewodnikami, wykaz
literatury przedmiotu na tym się właściwie kończy.
Podstawą studium była więc autopsja. Przy pomocy
statystyki kościołów ewangelickich i atlasu Andersa11
dało się ustalić protestanckie bądź katolickie po-
chodzenie ołtarzy. Stosunki religijne tak bowiem
na Śląsku się układały, że w ciągu XVI wieku refor-
macja uzyskała przygniatającą przewagę nad obozem
katolickim12 i większość kościołów przeszła w ręce
protestantów. Mimo stopniowego odzyskiwania przez
II. TYPY NASTAW
Zachowany zespół ok. 100 ołtarzy z interesującego
nas okresu nie równa się pierwotnej ilości retabulów
renesansowych i manierystycznych w kościołach
śląskich. Liczne wojny, począwszy od trzydziesto-
letniej, a także kilkakrotne nieraz zmiany wyznań
w tych kościołach, musiały mieć wpływ na stan
zachowania ołtarzy. Fakt występowania retabulów
we wszystkich rejonach historycznego Śląska świadczy
jednak o reprezentatywności zachowanego zespołu,
co umożliwia typologię i uprawomocnia większość
uogólnień.
Począwszy od lat dwudziestych XVI wieku, kiedy
stopniowo wygasło późnogotyckie snycerstwo ołta-
rzowe, aż po schyłek lat sześćdziesiątych tego stulecia
nowe ołtarze w zasadzie nie powstawały na Śląsku.
Wysiłek fundatorów, głównie mieszczaństwa, skupiał
się na rzeźbionych i malowanych epitafiach. Poja-
8 A. Wiesenhutter, Protestantischer Kirchenbau des deut-
schen Ostens, Leipzig 1936, s. 176 nn.
9 K. Bimler, Die schlesische Renaissanceplastik, Breslau
1934, passim.
10 T. Chrzanowski, Rzeźba lat 1560-1650 na Śląsku
Opolskim, Warszawa 1974, zwłaszcza s. 99-103, 121-122.
11 E. F. G. Anders, Historischer Atlas der evangelischen
Kirche in Schlesien, Glogau 1856, mapa 1; tenże, Historische
Statistik der eyangelischen Kirche in Schlesien, Breslau 1867,
passim.
12 Por. na ten temat: CA. Schimmelpfennig, Die
evangelische Kirche Schlesiens im 16. Jahrhundert, Strehlen
1877; E. Anders, Geschichte der eyangelischen Kirche Schle-
siens, Breslau 1883, s. 17 — 51; C. Grtinhagen, Geschichte
Schlesiens, II, Gotha 1886, s. 13 nn; J. Soffner, Geschichte
der Reformation in Schlesien, Breslau 1887; M. Hartmann,
Die evangelische Kirche Schlesiens in geschichtlicher Entwick-
lung bis aufdie Gegenwart, Breslau 1928, s. 10 nn; K. Engel-
bert, Die Anfdnge der lutherischen Bewegung in Breslau und
Schlesien, „Archiv fur schlesischen Kirchengeschichte", XVIII—
XXII (1960-1964), szczególnie XVIII, s. 121-207; XIX,
5, 165-232; XX, s. 291-372,

katolików licznych kościołów na Górnym Śląsku,
pod koniec wojny trzydziestoletniej, na ziemiach
śląskich było ponad 1500 kościołów protestanckich,
a tylko 400 katolickich13. Już z tego zestawienia
widać wyraźnie, że treści ideowe ołtarzy śląskich
rozpatrywać należy pod kątem ideowej funkcji
retabulum w kulcie protestanckim — ściśle: lute-
rańskim14, oraz pod kątem roli retabulum w kontr-
reformacyjnej ofensywie ideowej Kościoła katolic-
kiego na Śląsku i w całej monarchii habsburskiej.
Ważne będzie również rozstrzygnięcie, na ile pro-
weniencja wyznaniowa fundatora i artysty deter-
minuje typ kompozycyjny i formę retabulów śląskich.

OŁTARZOWYCH
wienie się w. latach siedemdziesiątych pierwszych
ołtarzy kamiennych, i to obu wyznań, wiązać należy
prawdopodobnie z pierwszą próbą wypracowania
nowego, protestanckiego, ale zarazem nowożytnego
wystroju kościoła, jaką była przebudowa kościoła
zamkowego w Brzegu. Ołtarz tego kościoła, ufundo-
wany przez „duchowego" przywódcę prostestantów
śląskich, najwyższego rangą feudała, księcia Jerzego II,
mógł być wzorem dla fundacji protestanckiej szlachty,
a nawet katolickich dostojników kościelnych. I ołtarz
brzeski — źródłowo potwierdzone dzieło rzeźbiarza
saskiego — i ołtarze zachowane, wywodzą się nie-
wątpliwie z doświadczeń rzeźby Saksonii. Kamienne

13 Anders, Historische Statistik..., s. 20, 28. Ponadto na
ten temat: J. K 6 h 1 e r, Das Ringen um die tridentische Erneuerung
im Bistums Breslau vom Abschluss des Konzils bis zur Schlacht
am Weissen Berg, 1564—1620. Koln 1973 (Forschungen und
Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ostdeutschlands XII).
14 Ze wszystkich wyznań reformacyjnych tylko luteranizm
uznał rację bytu przedstawień religijnych we wnętrzu kościel-
nym, na ten temat por. P. Lehfeldt, Luthers Verhaltniss zu
Kunst und Kiinstler, Berlin 1882; P. Knótel, Das Bild in der
Kunst der eyangelischen Kirche, „Mitteilungen der Schlesischen
Gesellschaft fik Volkskunde", 28 (1927), s. 178 nn; F. Buch-
choltz, Protestantismus und Kunst im sechzehnten Jahrhundert,
Leipzig 1928 (Studien iiber Christ liche Denkmaler, XVII);
H. Preuss, Martin Luther der Kiinstler, Giitersloh 1931;
C. G. Coulton, Art and the Reformation, Cambridge 1953;
H. C. v. Haebler, Das Bild in der eyangelischen Kirche, Berlin
1957, s. 9—44; H. F. v. Campenhausen, Zwingli und Luther
zur Bilderfrage, [w:] Das Gottesbild in Abendland, Berlin 1957,
s. 157 nn. W polskiej literaturze problem sztuki protestanckiej
podnoszą: B. Steinborn, Malowane epitafia mieszczańskie na
Śląsku w latach 1520-1620, „Roczniki Sztuki Śląskiej", IV
(1967), s. 9 nn; P. Banaś, Studia nad śląską architekturą pro-
testancką drugiej polowy XVII wieku, „Roczniki Sztuki Śląs-
kiej", VIII (1971), s. 35-89; Z. Kruszelnicki, Historyzm
i dogmatyzm w sztuce reformacji, „Teka Komisji Historii Sztu-
ki", VI (1976), s, 5 nn.