Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (12.1979)

ROZPRAWY

JAN HARASIMOWICZ (Wrocław)
TYPY I PROGRAMY ŚLĄSKICH OŁTARZY WIEKU REFORMACJI
I. Wstęp. — ni Typy nastaw ołtarzowych. — III. Protestancki i katolicki program ideowy ołtarzy śląskich. — IV. Społeczno-
-ideowa funkcja ołtarzy śląskich wieku reformacji.
I. WSTĘP

Dotychczasowa wiedza o ołtarzach śląskich wieku
reformacji, obejmującego lata od około 1520 do
około 1650, ma charakter bardzo fragmentaryczny,
nie lepiej przedstawia się zresztą stan badań nad in-
nymi elementami wystroju kościołów z tego okresu.
Wielkie zaniedbania w tym zakresie dostrzegał już
w latach trzydziestych naszego stulecia Landsberger1
i inni badacze sztuki śląskiej. U źródeł tych zaniedbań
leżał i nadal leży brak pełnej, nowocześnie opraco-
wanej ewidencji zabytków regionu. Przestarzały ka-
talog Lutscha2 pomija niektóre dzieła, a polska
inwentaryzacja, opublikowana tylko dla dawnych
województw katowickiego i opolskiego3, poprzez
swe skrótowe opisy nie daje podstaw do interpre-
tacji treści nastaw ołtarzowych (które tworzą przedsta-
wienia obrazowe i inskrypcje). Artykuł niniejszy,
oparty na autopsji wszystkich omawianych zabytków
w latach 1973—1976, ma na celu wstępne podsu-
mowanie badań nad typami kompozycyjnymi i treś-
ciami ideowymi protestanckich i katolickich ołtarzy
śląskich wieku reformacji, badań prowadzonych
w ramach studiów nad treściami i społeczną funkcją
sztuki śląskiej tego okresu4. Koncentrując się na
1 F. Landsberger, Die Kanzel der Oelser Schlosskirche.
Ein Werk des Gerhard Heinrich von Amsterdam, „Schlesiens
Vorzeit", N. F. X (1933), s. 106 nn.
2 H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmaler der Provinz
Schlesien, I-IV, Breslau 1886-1894 (cyt. dalej - Lutsch
i-rv).
3 Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VI: Województwo
katowickie. Pod red. I. Rejduch-Samkowej i J. Samka,
z. 2—3, 5, 8, 10—14 (autorzy różni); t. VII: Województwo
opolskie. Pod red. T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego,
z. 1 — 14 (autorzy różni) — cyt. dalej: Katalog zabytków, VI —
VII.
4 Artykuł stanowi znacznie zmienioną wersję jednego z roz-
działów pracy magisterskiej pod tytułem Sztuka śląska 1520 —

programie ideowym ołtarzy, problematykę formy
retabulów ograniczam do zestawienia ich typologii,
nie podejmuję natomiast kwestii atrybucyjnych i ge-
netycznych, przewidując osobne zajęcie się tym
zagadnieniem. O potrzebie szerszego omówienia
śląskich ołtarzy wieku reformacji świadczy bowiem
zarówno ich poziom artystyczny — nie odbiegający
w najokazalszych dziełach od poziomu produkcji
ołtarzowej Saksonii, Wielkopolski czy Małopolski,
a także ich zawartość ikonograficzna, odpowiadająca
swą specyfiką swoistym dla Śląska stosunkom wy-
znaniowym. Dodatkowym argumentem na rzecz
potrzeby badań nad śląskimi ołtarzami jest bardzo
niekiedy zły stan ich zachowania, w niektórych wy-
padkach wręcz postępująca destrukcja5.
Jedyną publikacją poświęconą wyłącznie intere-
sującym mnie ołtarzom jest niewielki i bardzo starej
daty artykuł Luchsa6. Uwagę badaczy przyciągały
raczej retabula wczesnobarokowe7. Na temat nastaw
z wieku reformacji wypowiadano się natomiast
w opracowaniach ogólniejszych — Wiesenhiittera

1650 wobec konfliktu katolicko-protestanckiego, napisanej
w latach 1973 — 1974 pod kierunkiem doc. dra hab. Mieczy-
sława Zlata w Katedrze Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocław-
skiego. Promotorowi winien jestem serdeczne podziękowanie
za ukierunkowanie moich poszukiwań i życzliwą opiekę.
5 Takimi destruktami są obecnie ołtarze w kościołach filial-
nych w Gościszowie k. Bolesławca, w Biedrzychowie k. Strze-
lina, w Uboczu pod Gryfowem, Jabłowie k. Wałbrzycha.
6 H. Luchs, Ueber die Altarformen der Renaissancezeit in
Schlesien, „Schlesiens Vorzeit", II (1875), s. 271-272.
7 Na przykład: R. Schwarz, Breslauer Barock-Altdre.
Eine historische und stilkritische Darstellung unter Einbeziehung
von Altaren anderer schlesischer Ortschaften zu Erganzung
und Yergleich, Breslau 1930, s. 12 nn; E. Ko niger, Kunst in
Oberschlesien, Breslau 1938, s. 29-31.