Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (12.1979)

RECENZJE I OMÓWIENIA

WOJCIECH BRZEZOWSKI (Wrocław)

Kilka uwag o książce Konstantego Kalinowskiego Ar
Skromna literatura dotycząca śląskiego baroku została
ostatnio wzbogacona o pozycję bardzo ważną, jaką jest wy-
dana przez Ossolineum praca Konstantego Kalinowskiego1.
Dotychczasowe publikacje z tej dziedziny to przede wszyst-
kim monografie poszczególnych obiektów; prac o charakterze
syntetycznym ukazało się zaledwie kilka i ograniczały się
one do najogólniejszych stwierdzeń, bądź też do rozpatrywania
wybranych zagadnień szczegółowych. W tej sytuacji przedsta-
wiona przez autora próba ukazania całokształtu śląskiej archi-
tektury barokowej w XVII wieku, nie znajduje precedensu
wśród dotychczasowych opracowań. Po raz pierwszy zebrano
i poddano analizie znaczną część zachowanego materiału
zabytkowego, a prócz tego szereg obiektów już nie istniejących.
We wstępie autor dokonał szerokiego omówienia stanu
dotychczasowych badań, przedstawił też sytuację historyczną
na Śląsku w XVII wieku, a także określił zasięg terytorialny
i czasowy studium. Ramy chronologiczne stanowią lata 1640 —
1700, przy czym przyjęcie roku 1640 jako cezury początkowej
tłumaczy się powstaniem około tej daty wielkich rezydencji
górnośląskich noszących nowe cechy stylowe, zaś rok 1700
jest cezurą umowną. Praca zajmuje się jedynie monumentalnymi
budowlami sakralnymi i świeckimi zarówno tworzonymi od
podstaw, jak i przebudowywanymi w tym okresie. Wyłączona
została z rozważań architektura drewniana i o konstrukcji
ryglowej. Terytorium, którego dotyczy omawiana praca,
zostało określone przez autora jako teren Śląska w jego gra-
nicach po wojnie trzydziestoletniej. Materiał badawczy sta-
nowią 342 obiekty, przy czym w 155 przypadkach są to prze-
budowy, a w 187 budowle wznoszone na nowo od podstaw.
Większość, bo 187 stanowią budowle sakralne, natomiast
prawie trzecią część wszystkich zabytków stanowią zamki
i pałace (97 obiektów).
Dzieje barokowej architektury śląskiej w XVII wieku zostały
podzielone przez autora na trzy okresy, z których każdy został
omówiony w osobnym rozdziale. Pierwszy z nich omawia
architekturę lat 1640-1670. Autor określa ten okres jako
przejściowy, charakteryzujący się niejednorodnością zjawisk
artystycznych i kształtowaniem wczesnych form architektury
barokowej. Pierwsze znaczące ówczesne realizacje powstały
na zlecenie prohabsburskiej arystokracji. Charakterystyczny
jest przy tym brak zleceń z autochtonicznego środowiska
Protestanckiego. Znaczny ruch budowlany schyłku XVI i po-
czątku XVII wieku przyniósł co prawda znaczne zaspokojenie
potrzeb w dziedzinie architektury świeckiej, odmiennie jednak
przedstawiała się kwestia budowli sakralnych. W wyniku
rekatolicyzacji kościołów protestanckich zaistniała konieczność
budowy nowych świątyń, ale tu na przeszkodzie stanęła dyskry-

1 K. Kalinowski, Architektura barokowa na Śląsku w drugiej po-
lowie XVII wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974 (Studia
z historii sztuki, t. 21).
« — Roczniki sztuki śląskiej

hitektura barokowa na Śląsku w drugiej połowie XVII w.
minacyjna, w stosunku do protestantów, polityka cesarstwa,
odmawiającego im prawa do budowy nowych zborów.
Rozdział drugi obejmuje twórczość architektoniczną lat
1670—1680. Wyodrębnienie tego okresu autor motywuje
następującym wówczas przesunięciem centrum architektonicz-
nego i artystycznego z Pragi do Wiednia, jak też krystalizacją
głównych typów w architekturze śląskiej. Szczególnie pod-
kreślono rolę ówczesnych rezydencji (Zabór, Żagań) jako wzor-
ców dla późniejszego budownictwa pałacowego. Trzeci rozdział
pracy omawia architekturę lat 1680 — 1700. Okres ten przyjęło
się określać za Jungiem2 mianem „wczesny barok". Ostatnie
dwudziestolecie XVII wieku odznacza się znacznym nasileniem
działalności budowlanej, w tych latach wzniesiono ponad po-
łowę wszystkich barokowych budowli, jakie powstały w XVII
wieku. Wówczas też pojawiły się budowle najbardziej reprezen-
tatywne. Upowszechniły się także tendencje formalne wywo-
dzące się z architektury włoskiej przełomu XVI i XVII wieku,
przy równoczesnym zaniku lokalnego nurtu manierystycznego.
Zamyka pracę rozdział zawierający uwagi końcowe, w któ-
rym autor dzieli ostatecznie rozwój siedemnastowiecznej archi-
tektury barokowej na Śląsku na dwie fazy rozwojowe: przejścio-
wą (1640 — 1680) i drugą, przypadającą na lata 1680—1700.
Podsumowując rozważania zawarte w książce autor dokonał
całościowej analizy przedstawionego materiału i wyciągnął pewne
wnioski ogólne określające obraz barokowej architektury na
Śląsku w XVII w., zwrócił przy tym uwagę na cechy świadczące
o jej odrębności.
Książka zawiera 197 stron tekstu opatrzonego licznymi
przypisami, wykaz chronologiczny śląskich budowli baroko-
wych wieku XVII, indeksy: nazwisk i geograficzno-rzeczowy,
spis ilustracji, a prócz tego aneks niemieckojęzyczny składający
się ze streszczenia oraz wykazu ilustracji i spisu treści. Ilustra-
cyjną część pracy stanowią zamieszczone w tekście rysunki
(plany, przekroje) w ilości 40, oraz 172 reprodukcje fotogra-
ficzne. Prócz tego dołączono do tomu mapkę obrazującą
rozmieszczenie siedemnastowiecznych budowli barokowych na
terenie Śląska.
Praca K. Kalinowskiego jest niewątpliwie najbardziej
znaczącą pozycją wśród dotychczasowych publikacji dotyczą-
cych architektury baroku śląskiego. Należy podkreślić ogrom
pracy włożonej przez autora chociażby w sporządzenie katalogu
obiektów, który stał się podstawą do rozważań zawartych
w książce. Z najwyższym uznaniem należy przyjąć, tak bardzo
pożądane, zebranie wyników dotychczasowych badań i nieomal
wyczerpujące przedstawienie wcześniejszej literatury przedmiotu
poparte rzeczową krytyką. Lektura książki nasuwa jednak
kilka kwestii dyskusyjnych.
Pierwsze wątpliwości budzi sposób, w jaki dokonano okreś-
2 H. Jung, Die Entwicklung der Baroekfassade in Breslau, Liegnitz
und Neisse, Breslau [b. r.], s. 1.