Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (12.1979)

88

jest opuszczenie w bardzo dużej ilości przypisów stron cyto-
wanej literatury.
Monografia Krzeszowa Henryka Dziurli wypełnia wpraw-
dzie dotkliwą lukę w polskim piśmiennictwie dotyczącym
jednego z najważniejszych zabytków barokowych Śląska

i stanowi niewątpliwie liczące się osiągnięcie badawcze, szcze-
gólnie w zakresie architektury XVIII wieku, pozostawia jednak
z racji podniesionych w recenzji problemów niedosyt. Baro-
kowy Krzeszów czeka wciąż jeszcze na swoją wielką naukową
monografię.

JERZY GOŁOS (Warszawa)

Ludwig Burgemeister, Der Orgelbau in Schlesien. Zweite, erweiterte Auflage, bearbeitet von Hermann J. Busch,
Dieter Grossmann und Rudolf Walter, Frankfurt a. M. 1973, 375 s., 70 il.

Wydana ponownie po wielu latach pionierska praca tego
niemieckiego historyka sztuki i historyka organów na obszarze
Śląska1 stanowi jedną z najcenniejszych pozycji w stale rosnącej
literaturze organologicznej. Wydane po raz pierwszy w 1925 r.
dzieło Burgemeistra było jednym z pierwszych, jeżeli w ogóle
nie pierwszym nowoczesnym opracowaniem monograficznym
jednego regionu, nota betie, obejmującego Śląsk w jego histo-
rycznych granicach, a więc w tej chwili znajdującego się głównie
w granicach PRL oraz częściowo — CSRS i NRD. Nowością
zwłaszcza było szerokie uwzględnienie materiałów archiwal-
nych. Dziwić mogło jedynie zbyt skromne, jak na historyka
sztuki, potraktowanie zagadnień z zakresu jego własnej dyscy-
pliny naukowej2.
Mimo pewnych braków pierwsze wydanie Der Orgelbau
in Schlesien stanowiło jedyne dotąd opracowanie tej bardzo
ważnej na organowej „mapie" dzielnicy Polski. Korzystanie
z tego źródła było jednakowoż znacznie utrudnione poprzez
brak indeksu miejscowości, brak szczególnie uderzający wobec
ogólnej nowoczesności warsztatu naukowego autora, peł-
niącego wówczas funkcję głównego konserwatora zabytków
śztuki na Dolnym Śląsku. Wydawcy nowego i rozszerzonego
wydania dostrzegli oczywiście potrzebę opracowania odpowied-
niego indeksu uwzględniającego jednak tylko dawny niemiecki
podział administracyjny, co w obecnej dobie jest anachronizmem.
Zagadnienie onomastyki na Śląsku jest bowiem niezwykle
skomplikowane wobec wielokrotnych zmian nazw miejsco-
wych, granic państwowych i podziału administracyjnego,
zwłaszcza po 1945 r. Krzyżowy indeks polsko-niemiecki i nie-
miecko-polski bardzo ułatwiłby korzystanie z omawianej
pracy.
Pierwotny tekst zawiera szereg momentów dyskusyjnych,
braków i nieścisłości, wynikających niekiedy ze słabego rozez-
nania w ścisłych związkach budownictwa organów śląskich
z sąsiednimi dzielnicami Polski. Trzeba wszakże pamiętać,
że w latach powstawania pracy jej autor nie miał jeszcze do
dyspozycji porównawczych prac polskich z tego zakresu.
W dalszym ciągu niniejszego omówienia znajdują się także
niektóre uzupełnienia do pierwotnego tekstu nie uwzględnione
w wydaniu krytycznym3. Autorzy tego ostatniego i tak wy-
1 Praca obejmuje okres od średniowiecza po rok pierwszego wydania.
Uzupełnienia dodane do nowego wydania, chociaż w sposób nieścisły i nie-
pełny, doprowadzają aktualizacje do ok. 1970 r.
2 Oprócz Der Orgelbau in Schlesien Burgemeister opublikował jeszcze
dwie mniejsze prace o podobnej tematyce: Dle Orgeln in der evangelischen
Pfarrkirche St. Maria-Magdalena in Breslau, , .Schłesiens Vorzeit", N. F.,
8 (1924), s. 102— 110; Der Orgelprospckt, sehte Einfiigung in den Kirchenraum
und seine Erhaltung, [w:J Tagung fiir Denkmalpflege und Denkmalschulz
(Breslau 1926), Berlin 1927.
3 Uzupełnienia te przeznaczone były pierwotnie do nie zrealizowanego
wydania holenderskiego książki Burgemeistra, planowanego przez firmę
Uitgeverij Frits Knuf.

konali ogromną pracę uzupełniającą4 wykorzystując w dużej
mierze wydaną w latach międzywojennych pracę W. Krausego5,
oraz powojenne opracowania polskie i niemieckie z dziedziny
historii sztuki i budowy organów, w tym pracę autora obecnego
omówienia6. Szkoda, że sumiennie wykorzystując polskie ma-
teriały wydawcy omawianego wydania nie zapewnili sobie
współpracy strony polskiej w przygotowywaniu rozdziału
poświęconego losom śląskich instrumentów w latach wojny
i po jej zakończeniu7. Może dojdzie do takiej współpracy lub
konsultacji w planowanym podobno uzupełnieniu8. W takim
wypadku nie można pominąć inwentarza zabytkowych organów
i prospektów organowych w Polsce prowadzonego przez
Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie. Niewątpliwie
przydadzą się również poniższe informacje.
— s. 19: Burgemeister nie ma racji twierdząc, że stopień roz-
powszechnienia organów w omawianym okresie był mniejszy
na Górnym niż na Dolnym Śląsku. Wprawdzie na 37 koś-
ciołów i kaplic archidiakonatu bytomskiego przypadały
tylko trzy instrumenty (por. M. Wojtas, Akta wizytacji
dekanatów bytomskiego i pszczyńskiego, Katowice 1938,
s. 37), to jednak ze względu na odmienną sytuację społeczno-
polityczną i wyznaniową polskie kościoły katolickie były
po reformacji na ogół w lepszej sytuacji materialnej i nie
ustępowały ilością organów świątyniom Dolnego Śląska.
Por. J. Gołos, Polskie organy i muzyka organowa, Warszawa,
1972, rejestr miejscowości.
— s. 21: Pozytywy znajdujące się niegdyś w Museum fiir
Kunstgewerbe und Altertiimer należą obecnie do zagi-
nionych.
— s. 22, 42: Organy katedralne uległy zniszczeniu w 1945 r.
— s. 24—25, 34: Organy należące do wrocławskiego kościoła
p. w. św. Marii Magdaleny uległy zniszczeniu w 1945 r.
— s. 34, 118: Organy z kościoła protestanckiego w Kamiennej
Górze, ale już bez pozytywu w kształcie dwugłowego orla,
ustawione zostały w warszawskim kościele garnizonowym
przy ul. Długiej. Poszukiwania pozytywu nie dały dotąd
rezultatu.
— s. 38: do najświeższych i najboleśniejszych strat dodać należy

4 Złożyły się na nią: rozdziały R. Waltera o budownictwie organów
na Śląsku w okresie międzywojennym, D. Grossmanna o losach śląskich
organów po ostatniej wojnie, uzupełnienia do pierwotnego rejestru osobo-
wego, wykaz instrumentów nie ustalonego warsztatu, bibliografia, indeksy
i na nowo opracowana dokumentacja fotograficzna.
5 W. Krause, Grundriss cines Lexikons bildender Kunstler und Kunst'
handwerker in Oberschlesien, I—II, Oppcln 1933, 1935.
6 J. Gołos, Polskie organy i muzyka organowa, Warszawa 1972.
' Rozdział: D. Grossmann, Zwn Schicksal der schlesischen Orgeln
im und nach dcm zweiten Weltkrieg, s. 116—121.
s Wypowiedział się na ten temat dr Dieter Grossmann w prywatnym
liście do autora omówienia, pisanym 27 czerwca 1974 r.