Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (12.1979)

10

1. DREWNIANE OŁTARZE Z MALOWANYMI SKRZYDŁAMI
W latach 1450—1520 nastąpił na Śląsku znaczny
wzrost produkcji ołtarzy, związany z pohusycką
akcją propagandową Kościoła21. Wnętrza kościołów
śląskich wypełniały się stopniowo skrzydłowymi ołtarza-
mi gotyckimi, niekiedy było ich ponad dziesięć. Około
roku 1520 ilość fundacji gwałtownie spadła, w całej
prawie Europie stało się to w wyniku ruchów refor-
macyjnych, a przede wszystkim z uwagi na wzrasta-
jącą niechęć do oddawania w ręce Kościoła środków
finansowych na utrzymanie obsługi liturgicznej ołta-
rzy22. Przejęcie przez protestantów licznych kościo-
łów śląskich nie pociągnęło za sobą radykalnego
usuwania średniowiecznych elementów wystroju, więk-
szość ołtarzy pozostała na swoim miejscu, niektóre
były nawet w późniejszych latach odnawiane23.
Jedynie w Żaganiu doszło do aktów obrazoburstwa
w 1539 r., usunięto 20 ołtarzy, które sprzedano na
jarmarkach w Wielkopolsce24. Na większej części
obszaru objętego reformacją luterańską tolerowano
ołtarze średniowieczne, jednakże już około polowy
XVI wieku w katolickich i luterańskich krajach pół-
nocnej Europy powstawać zaczęły nowe retabula25.
Typ średniowiecznego ołtarza skrzydłowego utrzy-
mywał się do początków XVII wieku.
Malowane również w części środkowej tryptyki,
spopularyzowane w krajach luterańskich przez „pro-
gramowe" ołtarze Cranachów26, nie występują na
Śląsku zbyt licznie. Zachowały się dwa bardzo po-
dobne ołtarze — w Wierzbicach pod Wrocławiem
z 1592 r. i w Muzeum w Cieszynie, z 1587 r.27. W tym

21 Por. M. Zlat, Sztuki śląskiej drogi od gotyku, [w:]
Późny gotyk, Warszawa 1965, s. 146 nn.
22 Por. Z. Kępiński, Wit Stwosz w starciu ideologii reli-
gijnych Odrodzenia. Ołtarz Salwatora, Wrociaw 1969, s. 9 nn.
23 Por. Knótel, op. cif., s. 184-188; H. Luchs, Ueber
Conservierimg aus alter Zeit staminender Gegensiande in evange-
lischen Kirchen, „Schlesiens Vorzeit", II (1875), s. 125-132;
D. Hanulanka, Świdnica, Wrocław 1961, s. 74.
24 Por. Schimmelpfennig, op. cit., s. 6; Knotel,
op. cit., s. 184.
25 J. Braun, Der christliche Altar in seiner geschichtlichen
Entwicklung, Miinchen 1924, t. II, s. 277 nn; tenże, hasło
Altarretabel (kat.), [w:] Reallexikon zur deutschen Kunstge-
schichte, I, Stuttgart 1937, szp. 529 nn; H. Eggert, hasło
Altarretabel (prot.), tamże, szp. 565 nn; Wiesenhiitter, op.
cit., s. 176 nn; B. Naganowska-Dolczewska, Ołtarze
z XVI i początków XVII wieku w Wielkopolsce, [w:] Studia
nad renesansem w Wielkopolsce, Poznań 1970, s. 171 — 189;
Stolot, op. cit., s. 339 nn.
26 O. Thulin, Cranach-Altare der Reformation, Berlin
1955; W. Schade, Die Malerfamilie Cranach, Dresden 1974;
H. v. Hintzenstern, Lucas Cranach d. A. Altarbilder aus
der Reformationszeit, Berlin 1975.
27 G. Grundmann, Deutsche Kunst in befreiten Schlesien,
2. Aufl., Breslau 1944, s. 203; T. Dobrowolski, Sztuka na

samym muzeum znajduje się pochodzący z 1598 r.
tryptyk z Ogrodzonej28, a w kościele w Smarcho-
wicach koło Namysłowa29 malowany ołtarz z 1603 r.
Oprócz tych ewangelickich tryptyków zachowały
się na Górnym Śląsku fundacje katolickie z około
1600 r. — w Bielowicku, Smolnicy, Ujeździe i Łączy30.
W odróżnieniu od poprzednich są one bardzo pry-
mitywne i zachowawcze, co rzuca się w oczy mimo
licznych przemalowań.
Więcej powstawało na Śląsku nastaw rzeźbionych,
malowanych jedynie na skrzydłach. Najwybitniej-
szym i głównym dziełem tego typu był dawny ołtarz
główny katedry wrocławskiej31, ufundowany przez
biskupa Andrzeja .Terina i wykonany w latach 1590—
1591. Srebrne figury szafy środkowej wykonał złotnik
Paweł Nitsch, a malowidła na skrzydłach Bartłomiej
Fichtenberger. Około roku 1600 powstały inne tryp-
tyki katolickie, głównie na prowincji — trzy ołtarze
w Boguchwałowie koło Głubczyc (1602 r.)32 i ołtarz
w jednej z kaplic.fary w Grodkowie, domniemane
dzieło nyskiego rzeźbiarza Hermana Fischera i ma-
larza Kaspra Wincklera33. Podobną formę mają
również ołtarze protestanckie. Szczególnie okazały
jest pochodzący z okresu po 1592 r. ołtarz z kościoła
w Masłowie pod Trzebnicą (il. 29)34. Pochodząca
z ok. 1604 r. grupa trzech ołtarzy z północnych re-
jonów Dolnego Śląska — z Krzeczyna Wielkiego,

Śląsku, Katowice-Wrocław 1948, s. 246, il. 122; K. Degen,
Die Bau- und Kunstdenkmaler des Landkreises Breslau, Frank-
furt a. M. 1965, s. 335.
28 Dobrowolski, op. cit., s. 246.
29 K. Degen i in., Die Bau- und Kunstdenkmaler des Kreises
Namslau, Breslau 1939, s. 219, il. 354.
30 Katalog zabytków, VI, z. 2 (pow. bielsko-bialski), s. 2,
il. 86-90; z. 5 (pow. gliwicki), s. 40, 79, il. 137-138; VII,
z. 14 (pow. strzelecki), s. 51, il. 67.
31 Skrzydła malowane przechowuje Muzeum Archidiece-
zjalne we Wrocławiu, część figur srebrnych znajduje się w skarbcu
katedralnym. Lutsch I, s. 169; L. Burgemeister, G. Grund-
mann, Die Kunstdenkmaler der Stadt Breslau, I, Breslau 1930,
s. 111,114, il. 93; B. Steinborn, Malarstwo śląskie 1520-1620,
kat. wyst., Muzeum Śląskie, Wrocław 1966/1967, poz. 43,
il. 33; M. Zlat, Sztuka renesansu i manieryzmu 1500 — 1650,
[w:] Sztuka Wrocławia, Wrocław 1967, s. 253-254; J. Dębski,
Ołtarz Główny Archikatedry Wrocławskiej 1591 — 1945, „Col-
Ioąuium Salutis. Wrocławskie Studia Teologiczne", 3 (1971),
s. 123 — 136; M. Starzewska, Paweł Nitsch, złotnik wroc-
ławski, „Roczniki Sztuki Śląskiej", XI (1977), s. 69-70, 74,
il. 4-11.
32 Katalog zabytków, VII, z. 2 (pow. głubczycki), s. 12—13,
il. 66-68; Chrzanowski, Rzeźba..., s. 84-85, il. 132-135.
33 T. Chrzanowski, Herman Fischer, rzeźbiarz z Nysy,
„Biuletyn Historii Sztuki", 35 (1973), s. 22-23; tenże, Rzeź-
ba..., s. 79 nn.
34 Ołtarz ten jest obecnie ustawiony w ewangelickim koś-
ciele św. Krzysztofa we Wrocławiu. Por. Lutsch II, s. 571.