DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Harasimowicz, Jan: Typy i programy śląskich ołtarzy wieku reformacji
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13738#0035
\1
ołtarzu), a także celibatu, przeciw któremu zdecy-
dowanie wystąpiła reformacja. Inaugurująca cykl
scena stanowi charakterystyczne dla kultury miesz-
czańskiej powiązanie religii z realiami życia codzien-
nego — święty Sewer przestawiony tu został jako
robotnik w typowym warsztacie tkackim, pracujący
podobnie jak wielu przedstawicieli tego popularnego
na Śląsku rzemiosła.
Mieszczańsko-dydaktyczny wyraz programów oł-
tarzy lubińskich, akcentowanie w nich problemów
aktualnie żywo dyskutowanych — eucharystii, wiary
i zbawienia, moralności chrześcijanina, parenezy
wiernych w obliczu doczesnych udręk — wszystko
to mieści się w klimacie życia umysłowego Śląska,
a w szczególności Legnicy, w dwudziestych latach
XVI wieku. Ołtarze lubińskie stanowią próbę, w wa-
runkach śląskich dość odosobnioną, stworzenia obra-
zowych podstaw zreformowanej pobożności. Pobrz-
miewają w ich programach echa działalności intelek-
tualnego kręgu śląskiej lewicy reformacyjnej, skupionej
w księstwie legnickim wokół Kaspra Schwenckfelda104.
Pełna napięć, polemicznych starć atmosfera lat
dwudziestych, w których zaprzągnięto sztukę, głównie
grafikę, do ideologicznej walki o nową, zreformowaną
wiarę105, nie przeniknęła do programów ideowych
śląskich ołtarzy. Jedynie dzieła z Lubina, pośred-
nio i w ogólnej tylko tendencji, wskazują na pewne
zmiany w życiu umysłowym Śląska. Nie wykorzystano
też ołtarzy do obrony upadającego katolicyzmu.
Renesansowi prałaci wrocławscy nie zamierzali draż-
nić buntujących się mieszczan, nie było na Śląsku
takiego obrońcy katolicyzmu jak Andrzej Stwosz
z Norymbergi106, ani twórcy, jak jego ojciec, goto-
wego nadać takiej obronie artystyczny kształt.
2. TYPOWY PROGRAM ŚLĄSKICH OŁTARZY PROTESTANCKICH
Wypowiedziana przez ruch reformacyjny walka
z wiarą w cudowne działanie miejsc pielgrzymkowych
i obrazów, walka z poglądem, że fundacja obrazu
104 Tak należy rozumieć wysunięte przez Cubera {op.
cit.) przypuszczenie, że inspiracją dla treści obu ołtarzy były
koncepcje Schwenckfelda. Bezpośrednich inspiracji nie sposób
dowieść bez oparcia się na utworach wielkiego śląskiego spiry-
tualisty, czego Cuber nie robi, powołując się jedynie na opraco-
wania biograficzne.
105 Por. m. in. F. Behrend, Die Leidensgeschichte des Henn
ais Form im politisch-literarischen Kampf besonders im Reforma-
tionszeitalter, „Archiv fur Reformationsgeschichte", XIV
(1937), nr 1, s. 49 nn; H. Liidecke, Lucas Cranachs revolu-
tiondre Graphik, „Aufbau", IX (1953), nr 10, s. 866 nn; G. Fle-
ming, Der reitende Papst in der Bildpolemik der Reformation,
[w:] Lucas Cranacli. Kunstler und Gesellschaft, Wittenberg 1973,
s. 149 nn; H. Zschelletzschky, Die „drei gottlosen Maler"
von Nurnberg, Leipzig 1975, szczególnie s. 222 nn.
106 Zob. Kępiński, op. cit., s. 40 nn.
lub kościoła pomoże w zbawieniu duszy, nie oznaczała,
przynajmniej dla Lutra, konieczności usunięcia z koś-
ciołów wszystkich ołtarzy i zaprzestania produkcji
nowych. Utrzymanie symbolicznego charakteru głów-
nych aktów liturgicznych, a przede wszystkim kon-
fesyjna rola sakramentu komunii107, pozostawiły
chórowi kościelnemu jego szczególną rangę we wnę-
trzu108, podkreśliły znaczenie ołtarza. Zreformowana
liturgia wymagała tylko jednego ołtarza — w jego
kierunku recytowano wspólną modlitwę, przykry-
wano ołtarz odświętnym obrusem, stawiano kwiaty,
świece i otwartą biblię, świadectwo realnej obecności
Boga w Słowie109.
Wprawdzie w wypowiedziach Lutra pojawia się
postulat, by ołtarz miał formę stołu, a duchowny
odprawiał nabożeństwo twarzą do gminy110, jednak
luteranizm, w odróżnieniu od kalwinizmu, pozostał
wierny tradycji ołtarza z retabulum. Posługiwano się
nadal ołtarzami średniowiecznymi, nawet takimi,
które przedstawiały Marię i świętych. Nowa wiara
wymagała jednak powołania do życia nowego,
luterańskiego programu ideowego retabulum. W 1530
roku pisał Luter w wykładzie psalmu 111: „ Wer
hie Lust hdtte Tafeln auf den Altar lassen zu setzen,
der sollte lassen das Abendmahl Christi malen und
diese zween Verse: «Der gnddige und barmherzige
Herr hat ein Geddchtnis seiner Wunder gestiftet»,
mit grossen giildenen Buchstaben umher schreiben,
dass sie fur den Augen stiinden, damit das Herz daran
gedachte, ja auch also die Augen mit dem Lesen Gott
loben und danken mussten. Denn weil der Altar dazu
geordnet ist, dass man das Sakrament dar auf handeln
solle, so konnie man kein besser Gemdlde dran machen;
die andern Bilder von Gott oder Christo mógen wohl
sonst an anderen Orte gemalet siehen"111.
Obraz ołtarzowy ma więc, zdaniem Lutra, ilu-
strować ustanowienie sakramentu, który przy ołtarzu
jest udzielany, wraz z towarzyszącym napisem wzbu-
dzać ma w sercach uczucie, dziękczynienia za łaskę,
okazaną przez Boga w sakramencie. Wypowiedź ta,
a także inne uwagi reformatora z Wittenbergi wska-
zują wyraźnie, że przedstawienia obrazowe na ołtarzu
miały w luteranizmie określoną funkcję kultową —
pedagogiczną (głoszenie Słowa Bożego), dogmatyczną
107 Por. M. Wittenberg, hasło Abendmahl (Liturgiege-
schichtlicK), [w:] Evangeiisches Kirchenlexikon, 2. Ausg., Bd. I,
Góttingen 1961, szp. 18 nn; Goldammer, op, cit., s. 31 nn.
108 Por. K. Wessel, Symbolik des protestantischen Kirchen-
gebdudes, [w:] Goldammer, op. cit., s. 90.
109 Zob. Goldammer, op. cit., s. 62 nn, 69 nn.
110 Por. Eggert, op. cit., szp. 430 nn; O. Thulin, Luthers
Auffassung vom Altar, „Kunst und Kirche", XV (1938), nr 2,
s. 14 nn.
111 Cyt. według: v. Haebler, op. cit., s. 14.
3 - Roczniki sztuki śląskiej
ołtarzu), a także celibatu, przeciw któremu zdecy-
dowanie wystąpiła reformacja. Inaugurująca cykl
scena stanowi charakterystyczne dla kultury miesz-
czańskiej powiązanie religii z realiami życia codzien-
nego — święty Sewer przestawiony tu został jako
robotnik w typowym warsztacie tkackim, pracujący
podobnie jak wielu przedstawicieli tego popularnego
na Śląsku rzemiosła.
Mieszczańsko-dydaktyczny wyraz programów oł-
tarzy lubińskich, akcentowanie w nich problemów
aktualnie żywo dyskutowanych — eucharystii, wiary
i zbawienia, moralności chrześcijanina, parenezy
wiernych w obliczu doczesnych udręk — wszystko
to mieści się w klimacie życia umysłowego Śląska,
a w szczególności Legnicy, w dwudziestych latach
XVI wieku. Ołtarze lubińskie stanowią próbę, w wa-
runkach śląskich dość odosobnioną, stworzenia obra-
zowych podstaw zreformowanej pobożności. Pobrz-
miewają w ich programach echa działalności intelek-
tualnego kręgu śląskiej lewicy reformacyjnej, skupionej
w księstwie legnickim wokół Kaspra Schwenckfelda104.
Pełna napięć, polemicznych starć atmosfera lat
dwudziestych, w których zaprzągnięto sztukę, głównie
grafikę, do ideologicznej walki o nową, zreformowaną
wiarę105, nie przeniknęła do programów ideowych
śląskich ołtarzy. Jedynie dzieła z Lubina, pośred-
nio i w ogólnej tylko tendencji, wskazują na pewne
zmiany w życiu umysłowym Śląska. Nie wykorzystano
też ołtarzy do obrony upadającego katolicyzmu.
Renesansowi prałaci wrocławscy nie zamierzali draż-
nić buntujących się mieszczan, nie było na Śląsku
takiego obrońcy katolicyzmu jak Andrzej Stwosz
z Norymbergi106, ani twórcy, jak jego ojciec, goto-
wego nadać takiej obronie artystyczny kształt.
2. TYPOWY PROGRAM ŚLĄSKICH OŁTARZY PROTESTANCKICH
Wypowiedziana przez ruch reformacyjny walka
z wiarą w cudowne działanie miejsc pielgrzymkowych
i obrazów, walka z poglądem, że fundacja obrazu
104 Tak należy rozumieć wysunięte przez Cubera {op.
cit.) przypuszczenie, że inspiracją dla treści obu ołtarzy były
koncepcje Schwenckfelda. Bezpośrednich inspiracji nie sposób
dowieść bez oparcia się na utworach wielkiego śląskiego spiry-
tualisty, czego Cuber nie robi, powołując się jedynie na opraco-
wania biograficzne.
105 Por. m. in. F. Behrend, Die Leidensgeschichte des Henn
ais Form im politisch-literarischen Kampf besonders im Reforma-
tionszeitalter, „Archiv fur Reformationsgeschichte", XIV
(1937), nr 1, s. 49 nn; H. Liidecke, Lucas Cranachs revolu-
tiondre Graphik, „Aufbau", IX (1953), nr 10, s. 866 nn; G. Fle-
ming, Der reitende Papst in der Bildpolemik der Reformation,
[w:] Lucas Cranacli. Kunstler und Gesellschaft, Wittenberg 1973,
s. 149 nn; H. Zschelletzschky, Die „drei gottlosen Maler"
von Nurnberg, Leipzig 1975, szczególnie s. 222 nn.
106 Zob. Kępiński, op. cit., s. 40 nn.
lub kościoła pomoże w zbawieniu duszy, nie oznaczała,
przynajmniej dla Lutra, konieczności usunięcia z koś-
ciołów wszystkich ołtarzy i zaprzestania produkcji
nowych. Utrzymanie symbolicznego charakteru głów-
nych aktów liturgicznych, a przede wszystkim kon-
fesyjna rola sakramentu komunii107, pozostawiły
chórowi kościelnemu jego szczególną rangę we wnę-
trzu108, podkreśliły znaczenie ołtarza. Zreformowana
liturgia wymagała tylko jednego ołtarza — w jego
kierunku recytowano wspólną modlitwę, przykry-
wano ołtarz odświętnym obrusem, stawiano kwiaty,
świece i otwartą biblię, świadectwo realnej obecności
Boga w Słowie109.
Wprawdzie w wypowiedziach Lutra pojawia się
postulat, by ołtarz miał formę stołu, a duchowny
odprawiał nabożeństwo twarzą do gminy110, jednak
luteranizm, w odróżnieniu od kalwinizmu, pozostał
wierny tradycji ołtarza z retabulum. Posługiwano się
nadal ołtarzami średniowiecznymi, nawet takimi,
które przedstawiały Marię i świętych. Nowa wiara
wymagała jednak powołania do życia nowego,
luterańskiego programu ideowego retabulum. W 1530
roku pisał Luter w wykładzie psalmu 111: „ Wer
hie Lust hdtte Tafeln auf den Altar lassen zu setzen,
der sollte lassen das Abendmahl Christi malen und
diese zween Verse: «Der gnddige und barmherzige
Herr hat ein Geddchtnis seiner Wunder gestiftet»,
mit grossen giildenen Buchstaben umher schreiben,
dass sie fur den Augen stiinden, damit das Herz daran
gedachte, ja auch also die Augen mit dem Lesen Gott
loben und danken mussten. Denn weil der Altar dazu
geordnet ist, dass man das Sakrament dar auf handeln
solle, so konnie man kein besser Gemdlde dran machen;
die andern Bilder von Gott oder Christo mógen wohl
sonst an anderen Orte gemalet siehen"111.
Obraz ołtarzowy ma więc, zdaniem Lutra, ilu-
strować ustanowienie sakramentu, który przy ołtarzu
jest udzielany, wraz z towarzyszącym napisem wzbu-
dzać ma w sercach uczucie, dziękczynienia za łaskę,
okazaną przez Boga w sakramencie. Wypowiedź ta,
a także inne uwagi reformatora z Wittenbergi wska-
zują wyraźnie, że przedstawienia obrazowe na ołtarzu
miały w luteranizmie określoną funkcję kultową —
pedagogiczną (głoszenie Słowa Bożego), dogmatyczną
107 Por. M. Wittenberg, hasło Abendmahl (Liturgiege-
schichtlicK), [w:] Evangeiisches Kirchenlexikon, 2. Ausg., Bd. I,
Góttingen 1961, szp. 18 nn; Goldammer, op, cit., s. 31 nn.
108 Por. K. Wessel, Symbolik des protestantischen Kirchen-
gebdudes, [w:] Goldammer, op. cit., s. 90.
109 Zob. Goldammer, op. cit., s. 62 nn, 69 nn.
110 Por. Eggert, op. cit., szp. 430 nn; O. Thulin, Luthers
Auffassung vom Altar, „Kunst und Kirche", XV (1938), nr 2,
s. 14 nn.
111 Cyt. według: v. Haebler, op. cit., s. 14.
3 - Roczniki sztuki śląskiej