Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (12.1979)

19

ofiarę Chrystusa; uwierzyć w krzyż i płynącą zeń
łaskę, co według Lutra wymagało wielkiego wysiłku
duszy, znaczy stać się prawdziwymi chrześcijanami.
Stąd luteran nazywano chrześcijanami de cruce124,
a teologię Lutra określa się mianem „teologii krzy-
ża"125. Specyfika protestanckiego programu ołta-
rzowego polega na zestawieniu Ukrzyżowania ze
Zmartwychwstaniem. Wydobycie Zmartwychwstania
z wielości scen pasyjnych jest niewątpliwie zasługą
Reformacji126. Dobitny konfesyjny charakter ołtarza
protestanckiego, którego program budowany jest
w oparciu o drugi artykuł Credo121, wynika właśnie
z umieszczenia obok „śmierci na krzyżu" — „zwy-
cięstwa nad śmiercią", z symbolicznego zobrazowania
ludzkiej egzystencji. Ołtarz protestancki staje się
dzięki temu swego rodzaju „epitafium Chrystusa",
upamiętnieniem dzieła Odkupienia128. Dodawana
niekiedy trzecia scena — Wniebowstąpienie Chrys-
tusa — uzupełnia „wyznanie wiary" o moment nie-
bieskiego bytu Zbawiciela, który ofiarowuje nam
się w sakramencie i który „przyjdzie sądzić".
Ten typowy układ scen reprezentują na Śląsku
ołtarze kamienne, ołtarze „grupy Meynera-Kowera",
dwa ołtarze Hermana Fischera, a także tryptyk
z Masłowa, w którym mamy do czynienia z odosob-
nionym w śląskich retabulach alegorycznym rozbu-
dowaniem sceny Ukrzyżowania (il. 29). Najpełniej-
szym „wyznaniem wiary" jest niewątpliwie wielkie
retabulum w Dzierżoniowie, gdzie przed Ostatnią
Wieczerzą dodano sceny Zwiastowania, Narodzenia
i Chrztu Chrystusa, a powyżej — Ukrzyżowanie,
Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie, Zesłanie Ducha
Świętego; całość wieńczy zaś Trójca Święta wśród
obłoków (iL 22). Przedstawienie Trójcy Św. (il. 14),
wraz z bocznymi scenami Pokłonu Pasterzy i Sądu
Ostatecznego oraz Ukrzyżowaniem w zwieńczeniu,
tworzy program ołtarza w Stypułowie Dolnym.
Przedstawiona na ołtarzu w Żórawinie Trójca Św.
wiąże się z wezwaniem kościoła, zbudowanego
„in honorem et laudem Sacro Sanctae et Indhnduae
Trinitatis"129. Z innych scen tworzących zasadniczy
zrąb programu ołtarza wymienić można tylko Pokłon
Magów (Biedrzychów) i Sąd Ostateczny (Miechowa).
124 Mateusz Gnidius z Augsburga zatytułował swój druk
ulotny z 1520 r:. Defensio Christianorum de Cruce idest Lutlic-
ranorum. Zob. Gertz, op. cit., s. 27.
125 Por. Todd, op. cit., s. 96 nn.
126 H. Schrade, Ikonographie der ckristlichen Kunst,
Bd. 1: Auferstehung Chrisli, Leipzig 1932, s. 294 nn; Schiller,
op. cit., s. 22, 176.
127 Por. Gertz, op. cit., s. 43 nn; v. Haebler, op. cit.,
s. 36 nn.
128 Por. v. Haebler, op. cit., s. 32.
129 Inskrypcja erekcyjna na frontowej ścianie mensy

Dogmatyczną klarowność układu Ukrzyżowanie-
-Zmartwychwstanie- Wniebowstąpienie zakłóca dość
częste na Śląsku wprowadzanie między jego elementy
scen tradycyjnego cyklu pasyjnego (Ciechanowice,
Gryfów, Wiadrów, il. 16, 17, 21). Wzmaga to wpraw-
dzie ideową ekspresję, ale osłabia ideową zwartość.
Ołtarze o stałych lub ruchomych skrzydłach prezen-
tują natomiast z reguły mniej (Roztocznik, Ligota
Wielka, Stare Strącze, Sława Śląska) lub bardziej
(Gryfów) rozbudowane cykle tradycyjnych przedsta-
wień pasyjnych (il. 18). Podobnie działo się zresztą
w innych krajach łuterańskich130.
Popularne na ołtarzach protestanckich typolo-
giczne zestawianie scen dzieła Odkupienia z ich
starotestarnentowymi zapowiedziami131, obserwujemy
na Śląsku tylko w ołtarzu epitafijnym w Czernicy
(il. 27). Poczynając od góry widzimy tu Stworzenie
Adama i Ewy oraz Wygnanie z Raju, poniżej Ofiaro-
wanie Izaaka, ujęte przez medaliony ze scenami
Zabójstwa Abla i Wałki Jakuba z Aniołem, zakończone
obeliskami z wężem miedzianym i złotym cielcem;
w części centralnej Ukrzyżowanie Chrystusa, z posta-
ciami świętych Piotra i Pawła po bokach, umiesz-
czonymi w niszach, których obramienie tworzą
trzy hermy kobiece ze ściętymi głowami męskimi
w ręku oraz herma męska z głową lwa132. Główną
kondygnację ujmują ponadto medaliony ze scenami
Zwiastowania i Narodzenia Chrystusa, a całość pro-
gramu uzupełniają putta z pochodniami, czaszką
i klepsydrą, a także pelikan, Mojżesz i Aaron w zwień-
czeniu. Zaskakuje nas rozległość poruszonej tu pro-
blematyki — dzieje grzechu i odkupienia, walka
dobra ze ziem, prawdy z fałszem, cała złożoność
wzajemnych kontaktów Boga i ludzi. Ten głęboko
przemyślany przez biegłego teologa program, szcze-
gólnie eksponujący motyw dziedzictwa Grzechu
Pierworodnego, każe brać pod uwagę możliwość
nawiązania w tym ołtarzu do teologicznej dysputy
z przywódcą ortodoksji łuterańskiej Flacjuszem,
którą ewangelickie duchowieństwo śląskie odbyło
w 1574 r. właśnie w Czernicy, między innymi na temat
interpretacji Grzechu133.

ołtarzowej. Zob. Degen, Die Ban- und Kunstdenkmaler des
Landkrcises Breslau, s. 257.
130 Por. Eggert, op. cit., szp. 575 nn; Wiesenhiitter,
op. cit., s. 182 nn.
131 Por. Gertz, op. cit., s. 31 nn; Thulin, op. cit., passim;
v. Haebler, op. cit., s. 36.
132 O ile nie ulega wątpliwości, że herma męska — to
Samson, a jedna z kobiecych (w hełmie i z mieczem) — to Judyta,
o tyle znaczenie dwóch pozostałych herm kobiecych, bardzo
podobnych, jest trudne do ustalenia (Salome i Herodiada?).
133 Zob. Anders, Geschichte der emngelischen Kirche
Schlesiens, s. 61.