DOI article:
Betlej, Andrzej; Krasny, Piotr: Kilka uwag na temat twórczości Franciszka Ksawerego Kulczyckiego i architektury lwowskiej drugiej połowy XVIII w.
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.22260#0178
174
Andrzej Betlej, Piotr Krasny
pojawiają się wieże z ośmiobocznymi kondygnacjami górnymi, uderzająco
podobne do wież monasteru Św. Onufrego. Szczyt transeptu, ukazany na tym
rysunku, jest również bliski szczytowi fasady cerkwi we Lwowie. Jest więc niemal
pewne, że zarówno projekt lwowski, jak i plany poczajowskie są dziełem tego
samego twórcy. Musimy zatem zakwestionować hipotezy przyjmujące różne
datowanie „alternatyw" i łączące te rysunki z kilkoma artystami16.
Wiemy jednak, że projekty z Poczajowa nie zostały wykorzystane przy
budowie ławry. Nie należy się zbytnio dziwić, że nie dotrwał do naszych czasów
projekt wybrany do realizaq'i, bardzo często zdarzało się bowiem, że rysunki
zaakceptowane przez zleceniodawcę zużywały się w czasie „fabryki", podczas
gdy odrzucone plany leżały spokojnie w archiwum17. Jeśli jednak przyjrzymy się
poczajowskiej cerkwi p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii (il. 6),
okaże się, że wieże w jej fasadzie są bardzo bliskie wieżom monasteru Św.
Onufrego i ukazanym na „alternatywie drugiej", zaś szczyt owej cerkwi
przypomina rozwiązania zastosowane w każdym z tych projektów. Należy
również zauważyć, że kopuła poczajowskiej świątyni jest bardzo podobna do
kopuły kościoła milatyńskiego dzięki spiętrzeniu okien i nadświetli-okulusów
w wysokim tamburze oraz charakterystycznej, lekko falującej sylwecie płaszcza
czaszy, ożywionej niewielkimi lukarnami (il. 4). Trzeba wreszcie odnotować, że
fasada cerkwi w Poczajowie wyróżnia się stosunkowo rzadkim w osiemnasto-
wiecznej architekturze Rusi Czerwonej zastosowaniem kolumn wtopionych
nieznacznie w powierzchnię ściany. Ze zbliżonym rozwiązaniem, wzmagającym
plastykę elewacji, spotykamy się w kościele Bernardynów w Gwoźdźcu (il. 5),
przebudowanym —jak wiemy — przez Kulczyckiego. Można zatem postawić
hipotezę, że architekt ów odegrał kluczową rolę w ukształtowaniu ławry
poczajowskiej —jednego z najwspanialszych dzieł osiemnastowiecznej architek-
tury sakralnej ziem ruskich Korony. Przypuszczenie takie znajduje — naszym
zdaniem — potwierdzenie w dziejach budowy ławry.
„Fabryka" ławry poczajowskiej była wielkim przedsięwzięciem budow-
lanym, obsługiwanym na przestrzeni wielu lat przez kilku architektów, których
nazwiska odnalazł Dutkiewicz. Badacz ów natrafił na informacje o udziale
Kulczyckiego w „fabryce", zminimalizował wszakże wkład tego artysty w budo-
wę monasteru, eksponując osoby Gottfrieda Hoffmana i Piotra Polejowskiego18.
Dokładna analiza informacji opublikowanych przez Dutkiewicza wyklucza
jednak takie rozstrzygnięcie.
Wiadomości na temat pierwszej fazy budowy posiadamy głównie z proto-
kołu komisji rzeczoznawców z 20 kwietnia 1775, mających zweryfikować abrys
na cerkiew i zapobiec dalszym błędom budowlanym19. Budowę cerkwi rozpo-
częto w r. 1771 pod kierunkiem Gottfrieda Hoffmana. W następnych latach
prowadzono zapewne dalej prace, aczkolwiek nazwisko Hoffmana nie jest już
odnotowywane (być może kontynuował je nie zidentyfikowany dotąd „konduk-
tor")20. Do r. 1775 wzniesiono mury obwodowe świątyni, jednakże ujawniły się
wówczas pewne wady konstrukcyjne i powołana została komisja weryfikująca
Andrzej Betlej, Piotr Krasny
pojawiają się wieże z ośmiobocznymi kondygnacjami górnymi, uderzająco
podobne do wież monasteru Św. Onufrego. Szczyt transeptu, ukazany na tym
rysunku, jest również bliski szczytowi fasady cerkwi we Lwowie. Jest więc niemal
pewne, że zarówno projekt lwowski, jak i plany poczajowskie są dziełem tego
samego twórcy. Musimy zatem zakwestionować hipotezy przyjmujące różne
datowanie „alternatyw" i łączące te rysunki z kilkoma artystami16.
Wiemy jednak, że projekty z Poczajowa nie zostały wykorzystane przy
budowie ławry. Nie należy się zbytnio dziwić, że nie dotrwał do naszych czasów
projekt wybrany do realizaq'i, bardzo często zdarzało się bowiem, że rysunki
zaakceptowane przez zleceniodawcę zużywały się w czasie „fabryki", podczas
gdy odrzucone plany leżały spokojnie w archiwum17. Jeśli jednak przyjrzymy się
poczajowskiej cerkwi p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii (il. 6),
okaże się, że wieże w jej fasadzie są bardzo bliskie wieżom monasteru Św.
Onufrego i ukazanym na „alternatywie drugiej", zaś szczyt owej cerkwi
przypomina rozwiązania zastosowane w każdym z tych projektów. Należy
również zauważyć, że kopuła poczajowskiej świątyni jest bardzo podobna do
kopuły kościoła milatyńskiego dzięki spiętrzeniu okien i nadświetli-okulusów
w wysokim tamburze oraz charakterystycznej, lekko falującej sylwecie płaszcza
czaszy, ożywionej niewielkimi lukarnami (il. 4). Trzeba wreszcie odnotować, że
fasada cerkwi w Poczajowie wyróżnia się stosunkowo rzadkim w osiemnasto-
wiecznej architekturze Rusi Czerwonej zastosowaniem kolumn wtopionych
nieznacznie w powierzchnię ściany. Ze zbliżonym rozwiązaniem, wzmagającym
plastykę elewacji, spotykamy się w kościele Bernardynów w Gwoźdźcu (il. 5),
przebudowanym —jak wiemy — przez Kulczyckiego. Można zatem postawić
hipotezę, że architekt ów odegrał kluczową rolę w ukształtowaniu ławry
poczajowskiej —jednego z najwspanialszych dzieł osiemnastowiecznej architek-
tury sakralnej ziem ruskich Korony. Przypuszczenie takie znajduje — naszym
zdaniem — potwierdzenie w dziejach budowy ławry.
„Fabryka" ławry poczajowskiej była wielkim przedsięwzięciem budow-
lanym, obsługiwanym na przestrzeni wielu lat przez kilku architektów, których
nazwiska odnalazł Dutkiewicz. Badacz ów natrafił na informacje o udziale
Kulczyckiego w „fabryce", zminimalizował wszakże wkład tego artysty w budo-
wę monasteru, eksponując osoby Gottfrieda Hoffmana i Piotra Polejowskiego18.
Dokładna analiza informacji opublikowanych przez Dutkiewicza wyklucza
jednak takie rozstrzygnięcie.
Wiadomości na temat pierwszej fazy budowy posiadamy głównie z proto-
kołu komisji rzeczoznawców z 20 kwietnia 1775, mających zweryfikować abrys
na cerkiew i zapobiec dalszym błędom budowlanym19. Budowę cerkwi rozpo-
częto w r. 1771 pod kierunkiem Gottfrieda Hoffmana. W następnych latach
prowadzono zapewne dalej prace, aczkolwiek nazwisko Hoffmana nie jest już
odnotowywane (być może kontynuował je nie zidentyfikowany dotąd „konduk-
tor")20. Do r. 1775 wzniesiono mury obwodowe świątyni, jednakże ujawniły się
wówczas pewne wady konstrukcyjne i powołana została komisja weryfikująca