DOI article:
Grabowski, Maciej: Wczesnosasanidzkie reliefy skalne Iranu
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.51310#0023
Wczesnosasanidzkie reliefy skalne Iranu
21
strój nie odbiega zbytnio od stroju ojca, lecz na głowie ma on tiarę zakończoną
główką drapieżnego ptaka lub lwa13. Ostatni z Persów, określany często mianem „pa-
zia” lub „giermka”, ukazany został w zbroi i tiarze (śrpers. kulaf) ozdobionej emble-
matem, lecz jako jedyny nie posiada zarostu. Akcja, w której bierze on udział, ma
nieco inny charakter, ponieważ nie atakuje on swojego adwersarza lancą, ale trzyma
w uścisku, co ilustrować może moment wzięcia go do niewoli.
Jedynie niektórym sasanidzkim reliefom skalnym towarzyszą inskrypcje poda-
jące imiona przedstawionych na nich osób. Z reguły były one rozpoznawalne dzięki
charakterystycznym cechom ich wizerunków, czego doskonałym przykładem jest
relief Firuzabad I. Takie elementy ikonograficzne jak nakrycia głowy, zarost lub jego
brak, fryzury, biżuteria, pewne części stroju oraz różnego rodzaju symbole również
dziś pozwalają niejednokrotnie na identyfikację wyobrażonych postaci (HERRMANN,
Mackenzie 1989: 23).
Szczególnym atrybutem tego rodzaju są emblematy14, które w przedstawieniach
figuralnych pojawiały się najczęściej na tiarach, zaś na omawianej płaskorzeźbie
zdobią kropierze koni Ardaszira, Artabana, Szapura i „pazia”, a także tiarę tego os-
tatniego oraz kołczan Szapura. Przynajmniej trzy z tych czterech znaków bez wahania
powiązać można ze statusem przedstawionych postaci; emblemat Ardaszira, stylizo-
wane przedstawienie diademu (HlNZ 1969: 115) lub pierścienia ze wstęgami, to sa-
sanidzki symbol królewski15; emblemat Artabana w formie pierścienia osadzonego na
podstawce, określany czasem mianem „klucza partyjskiego”, pełnił najpewniej
analogiczną funkcję w dynastii Arsacydów16; emblemat Szapura w formie zwieńczo-
nego półksiężycem pierścienia osadzonego na podstawce stanowił natomiast symbol
13 Według E. Herzfelda nakrycie głowy Szapura było hełmem ozdobionym wyobrażeniem lwiej głowy
(HERZFELD 1938: 138). Podobnego zdania jest B. Musche, która wspiera tę opinię rzekomym podo-
bieństwem tego nakrycia głowy do hełmu rzymskiego gladiatora, również ozdobionego główką lwa,
wyobrażonego na pewnej płaskorzeźbie z Apollonii (MUSCHE 1987: 285; 2000: 487-490). Uważam jednak,
iż ten rodzaj nakrycia głowy nie miał nic wspólnego z rzymskimi militariami, a w omawianym przypadku
w jego zwieńczeniu widzieć należy raczej główkę sokoła lub orła. Podstawowy argument przemawiający
za taką interpretacją stanowią dwie serie monet, które emitowane były najprawdopodobniej
w okresie synarchii (240-242), czyli współrządów Ardaszira i jego syna. Portret na ich awersie wyobraża
Szapura nie w jego indywidualnej koronie krenelowanej, ale w tiarze z główką orła lub sokoła - nakryciu
głowy, które nosił najwyraźniej jako następca tronu. Godność koregenta oddawała natomiast legenda, która
na monetach wcześniejszej z tych dwóch serii nazywa Szapura „królem Iranu”, a ta na serii późniejszej
obdarza go pełnym tytułem „króla królów Iranu” (GHIRSHMAN 1975a: 262, PI. XXII, Fig. 2-5).
14 Emblematy te znane są jednak przede wszystkim z gliptyki, w której występować mogły zarówno
samodzielnie, jak i z wizerunkiem właściciela pieczęci. Ch.J. Brunner twierdzi, że pełniły funkcję znaków
osobistych lub rodowych. Badacz ten przytacza kilka ustępów z Szahname Firdusi’ego, w których mowa
jest o „imieniu i emblemacie” jako podstawowych świadectwach tożsamości (BRUNNER 1978: 123-124).
13 Symbol ten pojawia się również na sasanidzkich monetach, po raz pierwszy na tiarze władcy na awersie
wczesnych drachm Ardaszira I (Alram, Gyselen 2003: 124, Typ lig), a od Szapura I niekiedy na
korymbosach wieńczących korony monarchów (GÓBL 1968: 15). Począwszy od tego władcy aż do Szapura
II występuje on również na rewersach monet, często w towarzystwie emblematu książęcego (GÓBL 1968:
21; ALRAM, Gyselen 2003: 256-258). Znaczenie tego symbolu kojarzone jest z frawahr lub fravasi,
duchem opiekuńczym monarchy i jego rodu (KELLENS 1973).
16 Symbol ten pojawia się również na mitrze Artabana V na reliefie Naksz-e Rustam I. natomiast wcześniej
występował na monetach Fraatesa IV, Wologazesa I i Wologazesa III (Wroth 1964: lxxiii, 133, 188, 189,
236).
21
strój nie odbiega zbytnio od stroju ojca, lecz na głowie ma on tiarę zakończoną
główką drapieżnego ptaka lub lwa13. Ostatni z Persów, określany często mianem „pa-
zia” lub „giermka”, ukazany został w zbroi i tiarze (śrpers. kulaf) ozdobionej emble-
matem, lecz jako jedyny nie posiada zarostu. Akcja, w której bierze on udział, ma
nieco inny charakter, ponieważ nie atakuje on swojego adwersarza lancą, ale trzyma
w uścisku, co ilustrować może moment wzięcia go do niewoli.
Jedynie niektórym sasanidzkim reliefom skalnym towarzyszą inskrypcje poda-
jące imiona przedstawionych na nich osób. Z reguły były one rozpoznawalne dzięki
charakterystycznym cechom ich wizerunków, czego doskonałym przykładem jest
relief Firuzabad I. Takie elementy ikonograficzne jak nakrycia głowy, zarost lub jego
brak, fryzury, biżuteria, pewne części stroju oraz różnego rodzaju symbole również
dziś pozwalają niejednokrotnie na identyfikację wyobrażonych postaci (HERRMANN,
Mackenzie 1989: 23).
Szczególnym atrybutem tego rodzaju są emblematy14, które w przedstawieniach
figuralnych pojawiały się najczęściej na tiarach, zaś na omawianej płaskorzeźbie
zdobią kropierze koni Ardaszira, Artabana, Szapura i „pazia”, a także tiarę tego os-
tatniego oraz kołczan Szapura. Przynajmniej trzy z tych czterech znaków bez wahania
powiązać można ze statusem przedstawionych postaci; emblemat Ardaszira, stylizo-
wane przedstawienie diademu (HlNZ 1969: 115) lub pierścienia ze wstęgami, to sa-
sanidzki symbol królewski15; emblemat Artabana w formie pierścienia osadzonego na
podstawce, określany czasem mianem „klucza partyjskiego”, pełnił najpewniej
analogiczną funkcję w dynastii Arsacydów16; emblemat Szapura w formie zwieńczo-
nego półksiężycem pierścienia osadzonego na podstawce stanowił natomiast symbol
13 Według E. Herzfelda nakrycie głowy Szapura było hełmem ozdobionym wyobrażeniem lwiej głowy
(HERZFELD 1938: 138). Podobnego zdania jest B. Musche, która wspiera tę opinię rzekomym podo-
bieństwem tego nakrycia głowy do hełmu rzymskiego gladiatora, również ozdobionego główką lwa,
wyobrażonego na pewnej płaskorzeźbie z Apollonii (MUSCHE 1987: 285; 2000: 487-490). Uważam jednak,
iż ten rodzaj nakrycia głowy nie miał nic wspólnego z rzymskimi militariami, a w omawianym przypadku
w jego zwieńczeniu widzieć należy raczej główkę sokoła lub orła. Podstawowy argument przemawiający
za taką interpretacją stanowią dwie serie monet, które emitowane były najprawdopodobniej
w okresie synarchii (240-242), czyli współrządów Ardaszira i jego syna. Portret na ich awersie wyobraża
Szapura nie w jego indywidualnej koronie krenelowanej, ale w tiarze z główką orła lub sokoła - nakryciu
głowy, które nosił najwyraźniej jako następca tronu. Godność koregenta oddawała natomiast legenda, która
na monetach wcześniejszej z tych dwóch serii nazywa Szapura „królem Iranu”, a ta na serii późniejszej
obdarza go pełnym tytułem „króla królów Iranu” (GHIRSHMAN 1975a: 262, PI. XXII, Fig. 2-5).
14 Emblematy te znane są jednak przede wszystkim z gliptyki, w której występować mogły zarówno
samodzielnie, jak i z wizerunkiem właściciela pieczęci. Ch.J. Brunner twierdzi, że pełniły funkcję znaków
osobistych lub rodowych. Badacz ten przytacza kilka ustępów z Szahname Firdusi’ego, w których mowa
jest o „imieniu i emblemacie” jako podstawowych świadectwach tożsamości (BRUNNER 1978: 123-124).
13 Symbol ten pojawia się również na sasanidzkich monetach, po raz pierwszy na tiarze władcy na awersie
wczesnych drachm Ardaszira I (Alram, Gyselen 2003: 124, Typ lig), a od Szapura I niekiedy na
korymbosach wieńczących korony monarchów (GÓBL 1968: 15). Począwszy od tego władcy aż do Szapura
II występuje on również na rewersach monet, często w towarzystwie emblematu książęcego (GÓBL 1968:
21; ALRAM, Gyselen 2003: 256-258). Znaczenie tego symbolu kojarzone jest z frawahr lub fravasi,
duchem opiekuńczym monarchy i jego rodu (KELLENS 1973).
16 Symbol ten pojawia się również na mitrze Artabana V na reliefie Naksz-e Rustam I. natomiast wcześniej
występował na monetach Fraatesa IV, Wologazesa I i Wologazesa III (Wroth 1964: lxxiii, 133, 188, 189,
236).