Studia i materiały archeologiczne (14.2009)

Wczesnosasanidzkie reliefy skalne Iranu

25

modelunku kompensowało bogactwo rytych detali25. Ze źródeł pisanych wiemy
jednak, że w latach 240-242 Ardaszir dzielił władzę, a przez to być może także i jej
insygnia, ze swoim synem Szapurem (GHIRSHMAN 197la). Powstanie tego reliefu
w okresie synarchii wyjaśniałoby zatem obecność korony Ardaszira na głowie
następcy tronu i koregenta (CALMEYER 1976: 63-64).
Szapur I (240-270)
Po objęciu pełni władzy Szapur przyjął koronę krenelowaną, zwieńczoną ko-
rymbosem, wzorowaną najpewniej na nakryciu głowy Ahura Mazdy26, w której
następnie przedstawiany był na monetach i większości płaskorzeźb skalnych. Tych
zaś powstało za jego panowania aż siedem, a pięć z nich odnosiło się do bezprece-
densowych sukcesów, które odniósł Szapur w wojnach z cesarstwem rzymskim.
Przebieg i wyniki trzech zwycięskich kampanii tego monarchy, które miały
miejsce w latach 243-244, 252-256 i 259-260, opisane zostały w inskrypcji kró-
lewskiej wykutej na achemenidzkiej wieży Kaba-e Zardoszt w Naksz-e Rustam27.
Szapur przynajmniej trzykrotnie rozbił armie rzymskie w walnych bitwach - pod
Massike w roku 244, pod Barbalissos w roku 256 i pod Edessą około roku 260.
Poległego pod Massike cesarza Gordiana III zastąpił Filip Arab, który zawarł z Sza-
purem upokarzający dla Rzymian pokój. Podczas drugiej kampanii Szapur najechał
Syrię, zdobywając między innymi Antiochię, zaś w trakcie trzeciej wyprawy pojmał
pod Edessą cesarza Waleriana, powtórnie splądrował miasta Syrii, a jego wojska
dotarły nawet do Kapadocji (Frye 1984: 296-298).
Dwie najwcześniejsze płaskorzeźby Szapura powstały jednak jeszcze przed
pierwszą kampanią. Wykonano je we wnęce skalnej zwanej dziś Naksz-e Radżab,
która znajduje się nieopodal ruin miasta Estahr, jednej z pierwszych stolic Sasanidów.
Jako pierwszy wykuto najpewniej relief Naksz-e Radżab I28 (fig. 7) przedstawiający
monarchę w otoczeniu członków rodziny lub świty. Relief Naksz-e Radżab IV29
(fig. 8) wyobrażający scenę tzw. konnej inwestytury powstał najprawdopodobniej
niewiele później. Wniosek ten płynie z obserwacji różnic w opracowaniu powierzchni

25 Na tej podstawie G. Herrmann sugeruje, że relief ten mógł powstać jeszcze przed reliefem Firuzabad I
jako upamiętnienie wyprawy w górę Tygrysu do Armenii, w której towarzyszył Ardaszirowi król Adiabene
(Herrmann 1969: 74).
26 Również Ardaszir na jednej serii monet przedstawiony został w koronie krenelowanej (GÓBL 1968:
44-45, Tab. I, Averstypus IV). Nie ulega wątpliwości, iż ten rodzaj królewskiego nakrycia głowy wywodzi
się z okresu achemenidzkiego. W okresie sasanidzkim corona muralis powiązana była najprawdopodobniej
z Ahura Mazdą, jako że na wczesnosasanidzkich reliefach skalnych bóg ten występuje wyłącznie w niej
(Mosig-Walburg 1982: 30, 36-37).
27 Inskrypcja ta, określana często mianem Res Gestae Divi Saporis w nawiązaniu do Res Gestae Divi
Augusti, czyli „Dziejów boskiego Augusta”, stanowi podsumowanie dokonań politycznych, militarnych
i działalności religijnej Szapura. Zawiera ona także niezwykle przydatny w interpretacji płaskorzeźb
skalnych spis członków sasanidzkiego dworu od czasów Papaka po Szapura (Honigmann, Maricq 1953;
MARICQ 1958).
28 Relief ten zajmuje północną ścianę wnęki skalnej Naksz-e Radżab; jego maksymalna wysokość wynosi
4.17 m, zaś szerokość 7 m (VANDEN Berghe 1984: 128).
29 Relief ten zajmuje południową ścianę wnęki skalnej Naksz-e Radżab; jego rozmiary wynoszą 2.7 m wy-
sokości i 4.67 m szerokości (Herrmann 1969: 75).