Studia i materiały archeologiczne (14.2009)

Wczesnosasanidzkie reliefy skalne Iranu

27

Czogan w pobliżu miasta Biszapur wykuto relief (Biszapur I)32 (fig. 10) upamięt-
niający sukces perskiego władcy w pierwszej wojnie z cesarstwem. Mimo że relief
ten jest dziś bardzo silnie zniszczony, zwłaszcza w górnych partiach, bez wahania
stwierdzić można, iż - wzorem płaskorzeźby Ardaszira w Naksz-e Rustam - łączył on
temat tzw. konnej inwestytury królewskiej z triumfem monarchy nad dwoma cesa-
rzami rzymskimi, z których jeden, najpewniej Gordian III, ukazany został jako postać
leżąca pod kopytami królewskiego rumaka, zaś drugi, utożsamiany z Filipem Arabem,
klęczy upokorzony przed monarchą33.
Najprawdopodobniej ten sam sukces, choć w nieco innej formie, uwieczniony
został na monumentalnym reliefie skalnym w Naksz-e Rustam (VI)34 (fig. 11), wyku-
tym między dwoma grobowcami achemenidzkimi. Zasadniczą różnicą między tą
płaskorzeźbą a poprzednią jest brak motywu konnej inwestytury, co powoduje, że całą
płaszczyznę reliefu wypełniają tylko trzy ogromnych rozmiarów postaci: dosiadający
rumaka Szapur, na wpół klęczący cesarz Filip Arab oraz stojący Rzymianin, którego
król trzyma za uniesione w górę ręce ukryte w rękawach na znak uległości. Propo-
nowana przez kilku badaczy identyfikacja tego Rzymianina jako cesarza Waleriana
(Sarre, Herzfeld 1910: 78; Herzfeld 1941: 315; VandenBerghe 1959: 25; 1984:
71-72) rodzi poważne wątpliwości. Jak bowiem wyjaśnić wówczas brak leżącej pod
kopytami królewskiego rumaka postaci martwego Gordiana III, obecnej na po-
zostałych reliefach triumfalnych Szapura (Biszapur I, II, III oraz Darab).
Niewykluczone zatem, że na omawianej płaskorzeźbie ów stojący Rzymianin o mło-
dzieńczym, jak się zdaje, obliczu, uosabia dziewiętnastoletniego Gordiana III.
Kolejne płaskorzeźby skalne Szapura I wykonano już bezsprzecznie po trzeciej
kampanii przeciwko cesarstwu, która miała miejsce w latach 259-260. Dokładna data
powstania reliefów Biszapur III i II35 (odpowiednio fig. 12, fig. 13) nie jest znana,
jednak z całą pewnością zamyka się ona w dekadzie dzielącej koniec ostatniej
kampanii Szapura (260) i moment śmierci monarchy w roku 270.
Reliefy te stanowią ikonograficzną syntezę sukcesów Szapura w wojnach z ce-
sarstwem, ilustrując jego triumf nad wszystkimi trzema cesarzami: Gordianem III,
Filipem Arabem i Walerianem. Na tle wcześniejszych płaskorzeźb wyróżniają się one
niezwykle rozwiniętą kompozycją, którą osiągnięto przez otoczenie panelu głównej
sceny rozbudowanymi panelami bocznymi, przedstawiającymi sceny towarzyszące.
Jak konstatuje G. Herrmann, sama scena główna, ukazująca Króla Królów na koniu,
martwego Gordiana, korzącego się Filipa Araba i pojmanego Waleriana, stała się

Reliefy Biszapur I i II ulokowano po wschodniej stronie wąwozu Tang-e Czogan i płynącej jego dnem
rzeki Rud-e Szapur. Po zachodniej stronie wykuto inny relief Szapura I - Biszapur HI, a także pozostałe
płaskorzeźby przypisywane Bahramowi I (Biszapur V), Bahramowi II (Biszapur IV) i Szapurowi II
(Biszapur VI). Rozmiary reliefu Biszapur I wynoszą 5.18-5.21 m wysokości i 9.21 m szerokości
(Herrmann, Mackenzie 1983: 7).
Identyfikację cesarzy na płaskorzeźbach Szapura przyjmuję za B.C. MacDermotem (MacDermot
1954).
’4 Rozmiary tego reliefu wynoszą 6 m wysokości i 12.95 m szerokości (VANDEN BERGHE 1984: 129).
35 Rozmiary reliefu Biszapur III wynoszą 6.8 m wysokości i 9.2 m szerokości; rozmiary reliefu Biszapur II
to 4.52 m wysokości i 12.46 m szerokości (Vanden Berghe 1984: 129).