Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (31.1987)

Irena Jakimowicz

O ROZMAITYM UŻYTKOWANIU LUSTRA
CZYLI AUTOPORTRETY WITKACEGO

„[...] il n'est point autre que le démon même de la possibilité. [...] Il s'observe, il
manoeuvre, il ne veut pas se laisser manoeuvrer. [...] Sa vie intense et brève se dépense
à surveiller le mécanisme par lequel les relations du connu et de l'inconnu sont insti-
tuées et organisées".

P. Valéry, Monsieur Teste1

bajce o Królewnie Śnieżce lusterko złej królowej było zawsze prawdomówne, a tryumf

prawdy i dobra był zapewniony. Dla Alicji, która miała już za sobą wędrówkę po Krainie Czarów,
był to inny problem. Przekroczywszy zmiękłą nagle i rozwiewającą się jak mgiełka taflę lustra,
przekroczyła próg rzeczywistości ; po drugiej stronie wszystko było lustrzane — odwrotne
i jakieś nieprawdziwe, a życie toczyło się na wspak2. Można powiedzieć, że były to lustra czaro-
dziejskie, ale przecież ich czarodziejstwo wywodzi się z naszej, doświadczalnej rzeczywistości.
Toteż z naszymi zwykłymi lustrami—jak zwykle — rozmaicie bywa, zależnie od wymagań
i oczekiwań, które z ich zwierciadlaną naturą mogą się wiązać.

Ale natura lustra, jak w bajkach, nie wydaje się jednoznaczna. Już w 1582 roku pisał Rafael
Mirami: „Powiadam, że dla niektórych lustra stały się hieroglifem prawdy pod tym względem,
że odsłaniają każdą rzecz, która się im przedstawi, jak jest to zwyczajem prawdy, nie może ona
bowiem pozostawać w ukryciu. Inni, przeciwnie, uważają lustra za symbole fałszu, gdyż często
ukazują rzeczy inaczej niż one są"3.

Istotnie lustro bywało po prostu narzędziem próżności, ale też stawało się poręcznym medium
obserwacji, analizy wiodącej ku metodom naukowym. Z mechanizmem odbicia, refleksu może
się też kojarzyć —jak u myślicieli średniowiecza — proces umysłowy, refleksja, a więc odnoszenie
myśli wstecz dla uzyskania właściwego, wiernego obrazu. Pamiętamy, że atrybutami Mądrości
były zwierciadło i wąż, bo mądrość zaczyna się od obserwacji siebie. Odbicie jest wierne, a jedno-

1 P. Valéry, Monsieur Teste. [1896, wg wyd.:] Paris 1946, s. 12, 13.

2 L. Carroll, Through the Lookingglass and What Alice Found There. [1865, wg.:] O tym, co Alicja
odkryła po drugiej stronie lustra. Warszawa 1972 [tłum. M. Słomczyński].

3 Wg: J. В a 11 r u s a i t i s, Le miroir. Essai sur une légende scientifique. Révélations, science-fiction et
fallacies. Paris 1978, s. 7 [tłum. moje]. Kilka innych spostrzeżeń ogólnej natury zawdzięczam również temu auto-
rowi.

32*

499