AKTUALIZM I AKTUALIZACJA W MALARSTWIE POLSKIM XVII WIEKU

Rzeczą znamienną jest, że wielka epopeja wojen kozackich i „po-
topu" nie znalazła swego odzwierciedlenia, w przeciwieństwie do litera-
tury,H7 w ówczesnym malarstwie. Rzecz zrozumiała — więcej było klęsk
niż zwycięstw, a i blask tych ostatnich szybko bywał zaciemniany przez
nowe porażki. Toteż taki n.p. najazd szwedzki, poza grafiką i to głównie
obcą, znalazł swój wyraz raczej w malarstwie skandynawskim." Nawet
takie Beresteczko, poza grafiką, odzwierciedliło się raczej w formie
rzeźbiarskiej (antepedium w katedrze chełmskiej, płaskorzeźba na gro-
bowcu Jana Kazimierza y/ Paryżu).
Niemal wyjątkowo na tym tle zaznacza się w tych czasach dzia-
łalność hetmana Janusza Radziwiłła, wożącego z sobą na wyprawy wojen-
ne malarza Abrahama van Westervelt, któremu polecił uwieczniać na
gorąco swe sukcesy w kampaniach wojennych lat 1649—1651. Oczy-
wiście trudno uważać Westervelta za malarza polskiego, czy spolonizo-
wanego, skoro był to jedynie gość przelotny, nie mniej jego twórczość
nosi wyraźnie charakter aktualny i odzwierciedla w pewnej mierze zda-
rzenia wojen kozackich tego okresu.00
Westervelt przeważnie szkicował z natury, a niektóre ze szkiców
wykańczał w formie malarskiej. Do naszych czasów zachował się tylko
jeden jego obraz olejny, przedstawiający wjazd Radziwiłła do Kijowa.70
Obraz ten, zwrócony nam przez Rząd Radziecki, znajdował się dc wybu-
chu wojny na Zamku Warszawskim; wywieziony przez okupantów nie-
mieckich, dotychczas się nie odnalazł. Szkice Westervelta przechowały
się głównie w kopiach z XVIII wieku i posłużyły m.inn. jako świetny
materiał dla historyków rosyjskich i ukraińskich, pozwalający na od-
tworzenie wyglądu dawnego Kijowa.71
Westervelt nie tylko odtwarzał architekturę czy pejzaż. W tece
jego znajdowały się i takie ciekawe pod względem dokumentalnym ry-
sunki, jak przyjęcie posłów kozackich przez Radziwiłła, jak kawalkada
hetmańska itd. (Ryc. 17). A nawet, szkicując architekturę kijowską, ma-
larz na gorąco „fotografował" sceny rodzajowe, typy uliczne itp. Oto na
tle ruin katedry „rozmieszcza artysta figurki widzów ciekawych, zwie-
dzających szlachciców, uwijających się lub odpoczywających ludzi z gmi-
nu, poszukiwaczy skarbów, zajęte ręczną pracą kobiety, dzieci, żebra-
ków i bodaj siebie samego, rysującego, bądź przechadzającego się ze
zwojem papieru i odróżnionego strojem nie polskim. Jedną ruinę ożywia
przemiłą scenką, przedstawiającą, jak grupa szlachty, przybywszy pod
8' Choćby Samuela Twardowskiego Wojna dom,owa z kozaki i Tatary,.,, Kalisz,
1681.
88 Np. obrazy na zamku Skokloster. przedstawiające trzydniową bitwę pod
Warszawą w r. 1656.
69 Korzystam tu głównie z pracy Z. Batowskiego, Abraham van Westervelt mu-
larz holenderski XVII wieku i jego prace w Polsce, Kraków, 1932.
/n Reprodukowany tamże.
71 J. J. Smirnov, Risunki Kijeva 1651 goda po kopjam XVIII veka. Trudy tri-
nadcatago Archeologiceskago Sjezda w Ekat er ino slave 190 5 goda, Moskva, 1908, t. II

89