Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (65.2003)

Polemiki

139

Podobnych nakryć głowy (mieszczańskich bire-
tów) oraz kryz i czarnych giermaków można się do-
szukać na prymitywnym drzeworycie zdobiącym
stronę tytułową krakowskiej satyry z 1626 r. Kozu-
bales abo, Obrona wszystkich Żydów niech ich nie
siepają, Gdysz komu co jest słuszna Kozubales
dają25. Odpowiednio gravamina żydowskie podane
w instrukcji komisarzy Rady miejskiej Kazimierza z
ok. 1600 r. wspominają: że Żydzi tu w sklepach jada-
ją, sypiają, w niedzielę i święta największe, jak w swo-
jem mieście w bierletach, w czepkach w pantoflach
chodzą, a nawet żony w sklepach, w oknach z dziećmi
swojemipublice stawiają. Dzieci żydowskie bawią się
z dziećmi chrześcijańskimi najednej ulicy26.
Podobne typy żydowskie z 2. połowy XVII w.
w czarnych kapeluszach, biretach, giermakach,
z białymi kryzami i wyłożonymi kołnierzami27 uka-
zują m.in. krakowskie obrazy Tańca Śmierci28
i Ukrzyżowanie Franciszka Lekszyckiego (z kościo-
ła ojców bernardynów)29; sandomierskie obrazowe
„kroniki" Karola de Prevota z przedstawieniem rze-
komego mordu rytualnego znajdujące się w katedrze
pod wezwaniem Narodzenia N.P. Marii30 i w kościele
św. Pawła w Sandomierzu (1710 r.)31; na obrazie ka-
zania św. Dominika z klasztoru w Janowie Lubelskim

25 BADECKI, op. cit., s. 169-175. BAŁABAN, op. cit.,
s. 423 pisze, że XVI-wieczni Żydzi nosili czarne bekiesze
i chałaty ; zob. odpowiednie hasła w I. TURNAU, Słow-
nik ubiorów, Warszawa 1999, s. 21, 35.

26 Cyt. za BAŁABAN, op. cit., s. 197.

27 Francuz Albert JOUVIN DE ROCHEFORT w zapi-
skach z podróży (Voyage d'Allemagne et de Pologne, Pa-
ris 1672), pisał o Żydach noszących charakterystyczne
kapelusze, w kryzach i długich, czarnych sukniach. Zob.
W. ZIENTARA, Sarmatia europiana oder Sarmatica
asiana? Polen in den deutschsprachigen Druckwerken
des 17. Jahrhunderts, Toruń 2001, s. 63.

28 J. MUCZKOWSKI, Taniec śmierci w kościele 00. Ber-
nardynów w Krakowie, „Rocznik Krakowski" 22: 1929,
s. 120-135; obraz: Taniec Śmierci w Wągrowie (kaplica
cmentarna), KZSP, t. X, woj. warszawskie, z.. 26, powiat
węgrowski, pod red. I. Galickiej i D. Kaczmarczyka, War-
szawa 1964, ryc. 54, s. 36.

29 KZSP, t. IV, Miasto Kraków, cz. IV, Kazimierz i Stra-
dom. Kościoły i klasztory, pod red I. Rej duch-Samkowej i
J. Samka, Warszawa, 1987, il. 353; W. TOMKIEWICZ,
Aktualizm i aktualizacja w malarstwie polsk,. Cz. II „Biu-
letyn Historii Sztuki" 13: 1951, s. 30, 34 („turba żydow-
ska"); por. T. DZIUBIŃSKI, Ikonografia Męki Chrystusa
w nowożytnym malarstwie kościelnym w Polsce, Warsza-
wa 1996, il. 37 (F. Lekszycki, Ukrzyżowanie), il. 14 (Bi-
czowanie - poł. XVII w. obraz z klasztoru klarysek w Kra-
kowie).

30 KZSP, t. III, województwo kieleckie, z. 11, powiat san-

(XVIII w.)32, ostatecznie - bliżej nie znanym w lite-
raturze obrazie z kruchty kościoła w Radzynie Cheł-
mińskim (XVII/XVIII w.?; il. 3).
Wyobrażone na polskich obrazach typy żydow-
skie nie odbiegają od ich przedstawień w niemiec-
kich scenach mordów rytualnych33.
Chociaż przed laty Władysław Tomkiewicz
ostrożnie starał się identyfikować brodatych Żydów
na gdańskich obrazach Antona Móllera34, to jednak
osobiście byłbym skłonny widzieć w nich przedsta-
wicieli miejscowych gmin mennonickich, ubranych
w purytańskie stroje35. Może Żyda (czy raczej Tur-
ka?) jednego z wrogów Krzyża przedstawia obraz
z kościoła w Łęgowie pod Gdańskiem (koniec XVII
w.?)36. Na ostateczny kształt stroju żydowskiego
w Polsce bardzo silny wpływ wywarły proste ubiory
noszone w 2. połowie XVI i w początkach XVII stu-
lecia przez mieszczan niemieckich licznych w Kra-
kowie, Lwowie i innych miastach małopolskich
(czerń sukien i płaszczy, berety, pończochy, białe
kryzy i duże kołnierze)37, a następnie krój ubioru
polskiej szlachty z tego okresu, czyli giermak, be-
kiesza, ewentualnie futrzana czapka.
Odzież tej ostatniej w okresie panowania Zyg-
munta III uzyskała swój modelowo „sarmacki"
domierski, oprac. J. Z. Łoziński, T. Przypkowski, Warsza-
wa 1962, s. 55. Fotografię obrazu udostępnił mi uprzej-
mie prof. Jacek Wijaczka.
31 Repr. w: A. ŻBIKOWSKI, Żydzi, Wrocław 2000, s. 28-
29; Z. GULDON, J. WIJACZKA, Procesy o mordy rytu-
alne w Polsce w XVI-XVIII wieku, Kielce 1995, po s. 163;
ibid., (s. 23-34), okoliczności towarzyszące procesowi
sandomierskiemu z lat 1710-1713.
32 KZSP. t. VIII, województwo lubelskie, z. 7, powiat ja-
nowski, oprac. I. Galicka i E. Rowińska, Warszawa 1961,
ryc. 11, s. 7; karczmarz z obrazu A. Swacha z 1722 r.,
Personifikacja grzechów głównych - Ląd, klasztor pocy-
sterski, KZSP, t. V, województwo poznańskie, z. 22, po-
wiat słupecki, oprac. J. Echardt, J. Orańska, M. Kwiczala,
Warszawa 1960, ryc. 52, s. 13.
33 Zob. repr. w: H.- J. WOLF, Geschichte der Hexenpro-
zesse, Hamburg 1998, s. 559-562, 957.
34 W. TOMKIEWICZ, Realizm w malarstwie gdańskim
przełomu XVI i XVII wieku, „Studia Pomorskie" t. II, pod
red. M. Walickiego, Wrocław 1957, s. 142.
35 Zob. E. KIZIK, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na
Żuławach w 2 połowie XVII i w XVIII wieku, Gdańsk
1994, s. 160 i n.
36 KZSP, Pruszcz Gdański i okolice, oprac i. B. Rol i I
Strzelecka, Warszawa 1986, repr. 162, s. 30.
37 Przypomnijmy za Janem Zawickim, że: U Byczyny
uczono cesarskie syny, kto ma wprzód bieret zdejmować,
jako sąsiada szanować, cyt. za Szlachta i magnateria wo-
bec Francji w latach 1573-1660. Wrocław 1985, s. 183.