DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Wagner, Arkadiusz: Figuralna snycerka ołtarzowa Krzysztofa Perwangera w diecezji warmińskiej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49349#0266
256
Arkadiusz Wagner
Uwagi końcowe
Podjęta wyżej analiza prowadzi do wniosku, że twórczość Krzysztofa Perwangera ce-
chuje się niezwykłą, stylistyczną zwartością. W ciągu bowiem niemal trzydziestu lat dzia-
łalności rzeźbiarza na terenach diecezji warmińskiej, jego dzieła reprezentowały
niezmienny, charakterystycznie wysubtelniony typ formalny. Zjawisko to potwierdzają
główne, zachowane do dziś prace ołtarzowe artysty z Elbląga, Ornety, oraz kojarzone
dotąd z innym twórcą figury dobromiejskie. Przesądzający o wspólnocie warsztatowej
duży stopień podobieństwa między nimi nie ogranicza się zresztą do sfery formalnej ale i
schematu aranżacji figur w strukturach retabulów.
Twórczość Perwangera przypadająca na drugą i trzecią ćwierć XVIII w. zajęła szcze-
gólne miejsce w historii rzexbiarstwa regionu. Wynika to z prekursorskiej postawy arty-
sty, którego dzieła wybiegały swą formą daleko przed współczesne im wytwory lokalnych
warsztatów. Jego prace o subtelnej, rokokowej manierze, stanowiły nowatorski nurt obok
tutejszej konserwatywnej plastyki. Reprezentował ją przede wszystkim niemal monopoli-
styczny warsztat Schmidtów i artystów znajdujących się w orbicie jego wpływów.
Pomimo tego, twórczość Perwangera pozostała w gruncie rzeczy odosobnionym zjawi-
skiem artystycznym diecezji warmińskiej. Jego oryginalny jak na tutejsze warunki repertuar
formalny nie znalazł bowiem wiernych kontynuatorów. Jest to o tyle zaskakujące, iż pra-
cownia rzeźbiarza liczyć musiała kilka osób, czego dowodzi chociażby zakres prac prowa-
dzonych w Świętej Lipce41. Wyjątek stanowią tu zaledwie trzy zespoły rzeźbiarskie o
dostrzegalnych związkach formalnych z dziełami Perwangera: figury z ołtarza św. Michała
Archanioła w kościele św. Mikołaja w Elblągu (przed 1760)42, ołtarza głównego w kościele
parafialnym w Bisztynku (1772)43, oraz ołtarza głównego w kościele parafialnym w Gutko-
wie (ok. 1780)44. Zwłaszcza dwa ostatnie dzieła, powstałe już po rozwiązaniu warsztatu
mistrza, mogły być wykonane przez jego uczniów. Luźne związki między dziełami Tyrol-
czyka a pracami Christiana Bernarda Schmidta (1734 - 1784) - najprężniejszego rzeźbiarza
Warmii co najmniej od szóstego do początku dziewiątego dziesięciolecia XVIII w., należy
uważać nie tyle za wynik bezpośredniego oddziaływania Perwangera, co ogólniejszycli ten-
dencji rzeźby wschodniopomorskiej 2 połowy XVIII w.45.
41 Precyzyjniejsze określenie liczby osób zatrudnionych przy dekoracji świętolipskich krużganków, wymagałoby (wo-
bec braku informacji w dostępnych archiwaliach) szczegółowej analizy porównawczej tamtejszych rzeźb. Z pewnością
jednak, poza okresem prosperity, którą warsztat Perwangera przeżywał w 2-iej połowie lat czterdziestych XVIII w.,
mistrz zatrudniał mniejszą ilość pomocników (Problem okresowych różnic w ilości pracowników warsztatów rzeźbiarskich
porusza min. H. TRATZ, Werkstatt und Arbeitsweise Berninis, „Rómisches Jahrbuch fur Kunstgeschichte" 23, 1988,
s. 397, 400 i in., oraz K. KALINOWSKI, Warsztat barokowego rzeźbiarza, „Artium Quaestiones" VII, 1995, s. 107).
42 Ołtarz zaliczony został przez ULBRICHA do grupy niepotwierdzonych prac Perwangera (id., Geschichte..., s. 684).
RZEMPOŁUCH uznał tą atrybucjęza wątpliwą (id., Krzysztof..., s. 270).
43 ULBRICH zaliczył ołtarz do pewnych prac Chr. B. Schmidta, pomimo ewidentnych różnic stylistycznych z innymi,
potwierdzonymi archiwalnie pracami rzeźbiarza (id., Geschichte..., s. 692, 698).
44 Przez ULBRICHA zaliczone do niepotwierdzonych realizacji Chr. B. Schmidta (id., Geschichte.., s. 703). Rozgrani-
czenie dzieł autorstwa Schmidta i licznych rzeźb przypisywanych mu niesłusznie (lub odwrotnie - odrzucanych z jego
oeuvre) wskutek pochopnej interpretacji przekazów historycznych lub błędnej analizy stylistycznej, zostawiam na osob-
ną rozprawę.
45 Pozorom silnych zależności między pracami obu rzeźbiarzy uległ min. ULBRICH, uznając schmidtowskie rzeźby z
ołtarza różańcowego w Bisztynku za prawdopodobny wytwór Perwangera. Hipotezę swą oparł on na kompozycyjnej
zbieżności jednej z figur bisztyńskich z rzeźbą św. Katarzyny Sieneńskiej z Ornety, id., Geschichte..., s. 688-689, il.
861. W rzeczywistości oba dzieła różni, oprócz wspólnej - uspokojonej kompozycji, zupełnie inny sposób opracowania
draperii i szczegółów anatomicznych.
Arkadiusz Wagner
Uwagi końcowe
Podjęta wyżej analiza prowadzi do wniosku, że twórczość Krzysztofa Perwangera ce-
chuje się niezwykłą, stylistyczną zwartością. W ciągu bowiem niemal trzydziestu lat dzia-
łalności rzeźbiarza na terenach diecezji warmińskiej, jego dzieła reprezentowały
niezmienny, charakterystycznie wysubtelniony typ formalny. Zjawisko to potwierdzają
główne, zachowane do dziś prace ołtarzowe artysty z Elbląga, Ornety, oraz kojarzone
dotąd z innym twórcą figury dobromiejskie. Przesądzający o wspólnocie warsztatowej
duży stopień podobieństwa między nimi nie ogranicza się zresztą do sfery formalnej ale i
schematu aranżacji figur w strukturach retabulów.
Twórczość Perwangera przypadająca na drugą i trzecią ćwierć XVIII w. zajęła szcze-
gólne miejsce w historii rzexbiarstwa regionu. Wynika to z prekursorskiej postawy arty-
sty, którego dzieła wybiegały swą formą daleko przed współczesne im wytwory lokalnych
warsztatów. Jego prace o subtelnej, rokokowej manierze, stanowiły nowatorski nurt obok
tutejszej konserwatywnej plastyki. Reprezentował ją przede wszystkim niemal monopoli-
styczny warsztat Schmidtów i artystów znajdujących się w orbicie jego wpływów.
Pomimo tego, twórczość Perwangera pozostała w gruncie rzeczy odosobnionym zjawi-
skiem artystycznym diecezji warmińskiej. Jego oryginalny jak na tutejsze warunki repertuar
formalny nie znalazł bowiem wiernych kontynuatorów. Jest to o tyle zaskakujące, iż pra-
cownia rzeźbiarza liczyć musiała kilka osób, czego dowodzi chociażby zakres prac prowa-
dzonych w Świętej Lipce41. Wyjątek stanowią tu zaledwie trzy zespoły rzeźbiarskie o
dostrzegalnych związkach formalnych z dziełami Perwangera: figury z ołtarza św. Michała
Archanioła w kościele św. Mikołaja w Elblągu (przed 1760)42, ołtarza głównego w kościele
parafialnym w Bisztynku (1772)43, oraz ołtarza głównego w kościele parafialnym w Gutko-
wie (ok. 1780)44. Zwłaszcza dwa ostatnie dzieła, powstałe już po rozwiązaniu warsztatu
mistrza, mogły być wykonane przez jego uczniów. Luźne związki między dziełami Tyrol-
czyka a pracami Christiana Bernarda Schmidta (1734 - 1784) - najprężniejszego rzeźbiarza
Warmii co najmniej od szóstego do początku dziewiątego dziesięciolecia XVIII w., należy
uważać nie tyle za wynik bezpośredniego oddziaływania Perwangera, co ogólniejszycli ten-
dencji rzeźby wschodniopomorskiej 2 połowy XVIII w.45.
41 Precyzyjniejsze określenie liczby osób zatrudnionych przy dekoracji świętolipskich krużganków, wymagałoby (wo-
bec braku informacji w dostępnych archiwaliach) szczegółowej analizy porównawczej tamtejszych rzeźb. Z pewnością
jednak, poza okresem prosperity, którą warsztat Perwangera przeżywał w 2-iej połowie lat czterdziestych XVIII w.,
mistrz zatrudniał mniejszą ilość pomocników (Problem okresowych różnic w ilości pracowników warsztatów rzeźbiarskich
porusza min. H. TRATZ, Werkstatt und Arbeitsweise Berninis, „Rómisches Jahrbuch fur Kunstgeschichte" 23, 1988,
s. 397, 400 i in., oraz K. KALINOWSKI, Warsztat barokowego rzeźbiarza, „Artium Quaestiones" VII, 1995, s. 107).
42 Ołtarz zaliczony został przez ULBRICHA do grupy niepotwierdzonych prac Perwangera (id., Geschichte..., s. 684).
RZEMPOŁUCH uznał tą atrybucjęza wątpliwą (id., Krzysztof..., s. 270).
43 ULBRICH zaliczył ołtarz do pewnych prac Chr. B. Schmidta, pomimo ewidentnych różnic stylistycznych z innymi,
potwierdzonymi archiwalnie pracami rzeźbiarza (id., Geschichte..., s. 692, 698).
44 Przez ULBRICHA zaliczone do niepotwierdzonych realizacji Chr. B. Schmidta (id., Geschichte.., s. 703). Rozgrani-
czenie dzieł autorstwa Schmidta i licznych rzeźb przypisywanych mu niesłusznie (lub odwrotnie - odrzucanych z jego
oeuvre) wskutek pochopnej interpretacji przekazów historycznych lub błędnej analizy stylistycznej, zostawiam na osob-
ną rozprawę.
45 Pozorom silnych zależności między pracami obu rzeźbiarzy uległ min. ULBRICH, uznając schmidtowskie rzeźby z
ołtarza różańcowego w Bisztynku za prawdopodobny wytwór Perwangera. Hipotezę swą oparł on na kompozycyjnej
zbieżności jednej z figur bisztyńskich z rzeźbą św. Katarzyny Sieneńskiej z Ornety, id., Geschichte..., s. 688-689, il.
861. W rzeczywistości oba dzieła różni, oprócz wspólnej - uspokojonej kompozycji, zupełnie inny sposób opracowania
draperii i szczegółów anatomicznych.