DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Świtek, Gabriela: Ut pictura hortus. Przejawy kultury estetycznej w sztuce ogrodowej XVIII wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49349#0296
286
Gabriela Świtek
Historia ogrodu Carmontelle'a rozpoczyna się w 1769 r., kiedy to książę Chartres,
żarliwy anglofil, nabył posiadłość Monceau pod Paryżem22. Projekt Carmontelle'a, re-
alizowany w latach 1773-1780, uwzględniał włączenie już istniejącego ogrodu geome-
trycznego w ogromny, malowniczy kompleks (il. 1). Późniejsze opisy i plany ogrodu
Monceau uwzględniająjego dalsze przekształcenia w latach 1780-1793, dokonywane pod
kierunkiem szkockiego architekta Thomasa Blaikie, jak również przekształcenie ogrodu
w miejski park, który po Rewolucji stał się własnością publiczną23 (il. 2). Pierwotne założenie
Carmontelle'a zostało ostatecznie zdeformowane przez przebudowę, dokonanąw 1861 roku
pod kierunkiem Alphanda, który przekształcił ogród w miejski park w romantycznym stylu.
Opis ogrodu Monceau wraz z licznymi planszami autorstwa Carmontelle'a wyraźnie od-
zwierciedla zasadę ut pictura hortus w jej nowoczesnej wersji. Album Carmontelle'a opu-
blikowany w 1779 roku po zakończeniu przekształcenia ogrodu to nie tylko opis tego,
co zostało zmienione i wybudowane. Jest to rodzaj ilustrowanego przewodnika pouczające-
go gości, jak ma przebiegać ich wizyta w ogrodzie. Album rozpoczyna plansza z planem
całego ogrodu, na niej zaznaczono literami „punkty widokowe" (vues) wraz z krótkim
opisem poszczególnych fabriques. Oznaczeniom w tekście odpowiada sekwencja kilku-
nastu plansz, przedstawiających wszystkie ważniejsze „obrazy w ogrodzie". Carmontelle
prowadzi zwiedzających przez wyspę owiec obok gotyckich ruin i młyna oraz farmy
i kabaretu. Zachęca do podziwiania ruin świątyni Marsa, a obok - wyspy skalnej i holen-
derskiego wiatraka. Następnie trzeba wspiąć się na wzgórze, gdzie wznosi się minaret,
aby obejrzeć z oddali zabytki Paryża. Dalej przechodzimy przez włoską winnicę, drewnia-
ny most, aż do naumachii. Droga wiedzie przez las grobów, skąd wychodząc, widzimy
dwa francuskie pawilony oraz fontannę nimfy. Następnie napotykamy namiot tatarski oraz
świątynię z białego marmuru. Przechodząc w stronę głównego pawilonu, widzimy chiń-
skąjeu de bague oraz dwa tureckie namioty i salle des marronniers.
Charakter przewodnika czy też instrukcji zwiedzania wydaje się być zamierzony. We
wstępie Carmontelle podkreśla znaczenie „umiejętności" patrzenia na naturę jako rodzaj
sztuki, która została zaniedbana, jednak powinna być kultywowana i nauczana, tak jak na-
ucza się sztuki wysławiania się, tańca, czy śpiewu: Dla człowieka, który wie, w jaki sposób
patrzeć, wszystko staje się spektaklem natury24. Ogród Carmontelle' a jest więc w zamierze-
niu starannie wystudiowaną sekwencją obrazów zgodnie z zaleceniami teorii malowniczo-
ści, a zaszczytnym zadaniem architekta ogrodu jest również nauczenie widza w jaki sposób,
kiedy i na co ma patrzeć. Plansze w publikacji Carmontelle'a stają się czymś w rodzaju
„zwierciadeł Claude'a", lusterkami służącymi do kadrowania malowniczego widoku, vue
au choix.
22 Louis-Philippe-Joseph (1747-1793), książę Chartres, od 1785 r. książę Orleanu, od 1773 r. Wielki Mistrz Loży
Francuskiej był znany ze swoich liberalnych poglądów i anglomanii. W czasie Rewolucji Francuskiej został deputowa-
nym do Konwentu i przyjął imię Philippe-Egalite. W 1792 głosował za egzekucją swojego kuzyna Ludwika XVI,
jednak ta decyzja nie uchroniła go przez terrorem Rewolucji Francuskiej. Rok później został skazany na śmierć na
gilotynie. Publikacją o charakterze monograficznym ogrodu Monceau jest katalog wystawy w Musee Cernuschi:
Grandes et Petites Heures du Parc Monceau, Paris 1981. Zob. także katalog wystawy Jardins en France 1760-1820:
Pays d'illusion, Terre d'experiences, Paris: Hotel de Sully, Caisse Nationale des Monuments Historiques et des Sites,
1977 oraz D. L. HAYS, This is not ajardin anglais: Carmontelle, the Jardin de Monceau, and Irregular Garden Design
in Eighteenth-Century France, [w:] Villas and Gardens in Early Modern Italy and France, red. M. Benes, D. Harries.
Cambridge University Press 2001, s. 294-326.
23 Por.: G. L. LE ROUGE, Details des nouveaux jardins a la mode. Jardins Anglo-Chinois, cahiers 1-19. Paris 1776-
1787; DE LIGNE, op. cit.; L. V. THIERY, Guide des amateurs et des etrangers voyageurs a Paris, vol. 1-2. Paris 1797;
A. L.J. LABORDE, Description des nouveaux jardins de la France..., Paris, 1808-1825; KRAFFT, op. cit.
24 CARMONTELLE, op. cit., s. 1.
Gabriela Świtek
Historia ogrodu Carmontelle'a rozpoczyna się w 1769 r., kiedy to książę Chartres,
żarliwy anglofil, nabył posiadłość Monceau pod Paryżem22. Projekt Carmontelle'a, re-
alizowany w latach 1773-1780, uwzględniał włączenie już istniejącego ogrodu geome-
trycznego w ogromny, malowniczy kompleks (il. 1). Późniejsze opisy i plany ogrodu
Monceau uwzględniająjego dalsze przekształcenia w latach 1780-1793, dokonywane pod
kierunkiem szkockiego architekta Thomasa Blaikie, jak również przekształcenie ogrodu
w miejski park, który po Rewolucji stał się własnością publiczną23 (il. 2). Pierwotne założenie
Carmontelle'a zostało ostatecznie zdeformowane przez przebudowę, dokonanąw 1861 roku
pod kierunkiem Alphanda, który przekształcił ogród w miejski park w romantycznym stylu.
Opis ogrodu Monceau wraz z licznymi planszami autorstwa Carmontelle'a wyraźnie od-
zwierciedla zasadę ut pictura hortus w jej nowoczesnej wersji. Album Carmontelle'a opu-
blikowany w 1779 roku po zakończeniu przekształcenia ogrodu to nie tylko opis tego,
co zostało zmienione i wybudowane. Jest to rodzaj ilustrowanego przewodnika pouczające-
go gości, jak ma przebiegać ich wizyta w ogrodzie. Album rozpoczyna plansza z planem
całego ogrodu, na niej zaznaczono literami „punkty widokowe" (vues) wraz z krótkim
opisem poszczególnych fabriques. Oznaczeniom w tekście odpowiada sekwencja kilku-
nastu plansz, przedstawiających wszystkie ważniejsze „obrazy w ogrodzie". Carmontelle
prowadzi zwiedzających przez wyspę owiec obok gotyckich ruin i młyna oraz farmy
i kabaretu. Zachęca do podziwiania ruin świątyni Marsa, a obok - wyspy skalnej i holen-
derskiego wiatraka. Następnie trzeba wspiąć się na wzgórze, gdzie wznosi się minaret,
aby obejrzeć z oddali zabytki Paryża. Dalej przechodzimy przez włoską winnicę, drewnia-
ny most, aż do naumachii. Droga wiedzie przez las grobów, skąd wychodząc, widzimy
dwa francuskie pawilony oraz fontannę nimfy. Następnie napotykamy namiot tatarski oraz
świątynię z białego marmuru. Przechodząc w stronę głównego pawilonu, widzimy chiń-
skąjeu de bague oraz dwa tureckie namioty i salle des marronniers.
Charakter przewodnika czy też instrukcji zwiedzania wydaje się być zamierzony. We
wstępie Carmontelle podkreśla znaczenie „umiejętności" patrzenia na naturę jako rodzaj
sztuki, która została zaniedbana, jednak powinna być kultywowana i nauczana, tak jak na-
ucza się sztuki wysławiania się, tańca, czy śpiewu: Dla człowieka, który wie, w jaki sposób
patrzeć, wszystko staje się spektaklem natury24. Ogród Carmontelle' a jest więc w zamierze-
niu starannie wystudiowaną sekwencją obrazów zgodnie z zaleceniami teorii malowniczo-
ści, a zaszczytnym zadaniem architekta ogrodu jest również nauczenie widza w jaki sposób,
kiedy i na co ma patrzeć. Plansze w publikacji Carmontelle'a stają się czymś w rodzaju
„zwierciadeł Claude'a", lusterkami służącymi do kadrowania malowniczego widoku, vue
au choix.
22 Louis-Philippe-Joseph (1747-1793), książę Chartres, od 1785 r. książę Orleanu, od 1773 r. Wielki Mistrz Loży
Francuskiej był znany ze swoich liberalnych poglądów i anglomanii. W czasie Rewolucji Francuskiej został deputowa-
nym do Konwentu i przyjął imię Philippe-Egalite. W 1792 głosował za egzekucją swojego kuzyna Ludwika XVI,
jednak ta decyzja nie uchroniła go przez terrorem Rewolucji Francuskiej. Rok później został skazany na śmierć na
gilotynie. Publikacją o charakterze monograficznym ogrodu Monceau jest katalog wystawy w Musee Cernuschi:
Grandes et Petites Heures du Parc Monceau, Paris 1981. Zob. także katalog wystawy Jardins en France 1760-1820:
Pays d'illusion, Terre d'experiences, Paris: Hotel de Sully, Caisse Nationale des Monuments Historiques et des Sites,
1977 oraz D. L. HAYS, This is not ajardin anglais: Carmontelle, the Jardin de Monceau, and Irregular Garden Design
in Eighteenth-Century France, [w:] Villas and Gardens in Early Modern Italy and France, red. M. Benes, D. Harries.
Cambridge University Press 2001, s. 294-326.
23 Por.: G. L. LE ROUGE, Details des nouveaux jardins a la mode. Jardins Anglo-Chinois, cahiers 1-19. Paris 1776-
1787; DE LIGNE, op. cit.; L. V. THIERY, Guide des amateurs et des etrangers voyageurs a Paris, vol. 1-2. Paris 1797;
A. L.J. LABORDE, Description des nouveaux jardins de la France..., Paris, 1808-1825; KRAFFT, op. cit.
24 CARMONTELLE, op. cit., s. 1.