DOI Artikel:
Żurowska, Klementyna: Romański kościół opactwa benedyktynów w Tyńcu
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.20358#0115
65. Rzut poziomy kościoła w Chapaize (wg Puig i Cada-
falch)
66. Rzut poziomy kościoła w Saint-Pierre des Clages (wg
Gantnera)
charakter budowli północnoniemieckiej. Jednakże
ogólna dyspozycja oraz przyjęcie za patrona ŚŚ. Pio-
tra i Pawła wyraźnie wskazują, jaki wzór miał na
myśli twórca programu tego kościoła.
Pełne formy chóru, reprezentowane przez kościół
Cluny II czy jeszcze bardziej rozbudowane, z więk-
szą liczbą kaplic po bokach prezbiterium, stosowano
w kościołach tych domów zakonnych, które posia-
dały dużą ilość mnichów. Istniały jednak niewielkie
przeoraty czy kościoły parafialne, przy których
skupiała się kilkunasto-, a nawet tylko kilkuosobowa
grupa zakonników171. Dla obecnych dociekań istotne
wydaje się stwierdzenie, czy i w jaki sposób program
Cluny II był realizowany w tych niewielkich, pro-
wincjonalnych budowlach. Najwymowniejszego w tej
kwestii materiału dostarczają Burgundia i Francja,
gdzie benedyktyni posiadali rozległe dobra i dużą sieć
swych, często całkiem niewielkich, kościołów. Wśród
nich istnieje szereg budowli, które mimo zmniejszo-
nej skali zachowały układ trzynawowy. Korpus ich,
zgodnie z duchem kluniackim, posiada układ osiowy
z wejściem od zachodu i ze sklepieniami we wszyst-
kich trzech nawach. Znamienne zmiany zachodzą
natomiast w przeznaczonej dla mnichów części wsch.
Niski transept zaczyna się kurczyć, traci zarówno na
długości, jak i na wysokości swych ramion i w sze-
regu wypadków przestaje wystawać z naw bocznych.
We wnętrzu echem tego zdegenerowanego transeptu
staje się zmieniona w stosunku do pozostałych łuków
międzynawowych szerokość arkady przęsła po-
przedzającego chór oraz wieża, która zawsze kon-
sekwentnie występuje ponad przęsłem skrzyżowania.
171 Evans, Romanesąue Architecture..., s. 60.
172 Virey, o. c., s. 121-128.
173 Tamże, s. 408.
174 A. Chagny, Une grandę abbaye lyonnaise. La basiliąue
Saint-Martin d’Ainy et ses annexes, Lyon 1935.
170 P. Bouffard, Saint-Pierre de Clages et les eglises des
Alpes a trois absides (Vallesia, III, 1948). — Gantner, o. c.,
s. 128-130.
Rozbudowany trzynawowy chór zanika zupełnie.
Na jego miejsce znów pojawiają się tradycyjne
trzy apsydy, z których środkowa lub wszystkie trzy
poprzedza krótkie czworoboczne przęsło, nigdy
już jednak nie wyniesione nad kryptą. W tych nie-
wielkich budowlach przedsionek często bywał po-
mijany. W ten sposób małe kościoły benedyktyńskie
na terenie Burgundii, przejmując podstawowe ele-
menty układu Cluny II, znacznie zmniejszały w skali
lub redukowały te partie budowli, które dla ich
ograniczonych zadań nie były potrzebne. Wyżej
przedstawiony proces dobrze ilustrują takie zabytki,
jak kościoły w Chapaize z 1. połowy w. XI172,
w Saint-Point z 2. połowy w. XI173 i w Saint-Martin-
-d’Ainay w Lionie, poświęcony w r. 1107 (ryc. 65)174.
Do tej grupy należą również dwa benedyktyńskie
kościoły szwajcarskie: w Saint-Pierre de Clage
i w Rougemont175, oba z końca w. XI (ryc. 66)176.
Powyższe kościoły pokazują nam wyraźnie, że kie-
runek, w jakim poszła redukcja kluniackiego wzoru,
był równocześnie kontynuacją form wyjściowych
architektury burgundzkiej w. X, to znaczy tradycyj-
nego, lombardzkiego układu prostej bazyliki, zam-
kniętej od wschodu trzema apsydami.
Równie wymowne w omawianej kwestii wydają
się wspomniane już benedyktyńskie kościoły pn.
Szwajcarii: w Moutier-Grandyal, w Stein-am-Rhein
i w Wagenhausen, z których dwa ostatnie związane
były z reformą w Hirsau (ryc. 60)177. Przykłady te
wykazują, że i na tym terenie przy wznoszeniu
kościołów klasztornych, przeznaczonych dla nie-
wielkiego konwentu, nie naśladowano kościołów
178 Evans (Romanesąue Architecture..., s. 56-60) podaje
długą listę kościołów kluniackich z transeptem zredukowanym,
bądź całkiem bez niego. Są to mianowicie kościoły w Binson,
Mont-Saint-Vincent, Relonges, Briancion, Semur-en-Brion-
nais, Saint-Marc-de-Sauvigny, Saint-Lazare d’Availlon, Bau-
mont-sur-Grosne, Saint-Julien-de-Sennecey, Arles-sur-Tech
i in.
177 Por. s. 91-92.
107
falch)
66. Rzut poziomy kościoła w Saint-Pierre des Clages (wg
Gantnera)
charakter budowli północnoniemieckiej. Jednakże
ogólna dyspozycja oraz przyjęcie za patrona ŚŚ. Pio-
tra i Pawła wyraźnie wskazują, jaki wzór miał na
myśli twórca programu tego kościoła.
Pełne formy chóru, reprezentowane przez kościół
Cluny II czy jeszcze bardziej rozbudowane, z więk-
szą liczbą kaplic po bokach prezbiterium, stosowano
w kościołach tych domów zakonnych, które posia-
dały dużą ilość mnichów. Istniały jednak niewielkie
przeoraty czy kościoły parafialne, przy których
skupiała się kilkunasto-, a nawet tylko kilkuosobowa
grupa zakonników171. Dla obecnych dociekań istotne
wydaje się stwierdzenie, czy i w jaki sposób program
Cluny II był realizowany w tych niewielkich, pro-
wincjonalnych budowlach. Najwymowniejszego w tej
kwestii materiału dostarczają Burgundia i Francja,
gdzie benedyktyni posiadali rozległe dobra i dużą sieć
swych, często całkiem niewielkich, kościołów. Wśród
nich istnieje szereg budowli, które mimo zmniejszo-
nej skali zachowały układ trzynawowy. Korpus ich,
zgodnie z duchem kluniackim, posiada układ osiowy
z wejściem od zachodu i ze sklepieniami we wszyst-
kich trzech nawach. Znamienne zmiany zachodzą
natomiast w przeznaczonej dla mnichów części wsch.
Niski transept zaczyna się kurczyć, traci zarówno na
długości, jak i na wysokości swych ramion i w sze-
regu wypadków przestaje wystawać z naw bocznych.
We wnętrzu echem tego zdegenerowanego transeptu
staje się zmieniona w stosunku do pozostałych łuków
międzynawowych szerokość arkady przęsła po-
przedzającego chór oraz wieża, która zawsze kon-
sekwentnie występuje ponad przęsłem skrzyżowania.
171 Evans, Romanesąue Architecture..., s. 60.
172 Virey, o. c., s. 121-128.
173 Tamże, s. 408.
174 A. Chagny, Une grandę abbaye lyonnaise. La basiliąue
Saint-Martin d’Ainy et ses annexes, Lyon 1935.
170 P. Bouffard, Saint-Pierre de Clages et les eglises des
Alpes a trois absides (Vallesia, III, 1948). — Gantner, o. c.,
s. 128-130.
Rozbudowany trzynawowy chór zanika zupełnie.
Na jego miejsce znów pojawiają się tradycyjne
trzy apsydy, z których środkowa lub wszystkie trzy
poprzedza krótkie czworoboczne przęsło, nigdy
już jednak nie wyniesione nad kryptą. W tych nie-
wielkich budowlach przedsionek często bywał po-
mijany. W ten sposób małe kościoły benedyktyńskie
na terenie Burgundii, przejmując podstawowe ele-
menty układu Cluny II, znacznie zmniejszały w skali
lub redukowały te partie budowli, które dla ich
ograniczonych zadań nie były potrzebne. Wyżej
przedstawiony proces dobrze ilustrują takie zabytki,
jak kościoły w Chapaize z 1. połowy w. XI172,
w Saint-Point z 2. połowy w. XI173 i w Saint-Martin-
-d’Ainay w Lionie, poświęcony w r. 1107 (ryc. 65)174.
Do tej grupy należą również dwa benedyktyńskie
kościoły szwajcarskie: w Saint-Pierre de Clage
i w Rougemont175, oba z końca w. XI (ryc. 66)176.
Powyższe kościoły pokazują nam wyraźnie, że kie-
runek, w jakim poszła redukcja kluniackiego wzoru,
był równocześnie kontynuacją form wyjściowych
architektury burgundzkiej w. X, to znaczy tradycyj-
nego, lombardzkiego układu prostej bazyliki, zam-
kniętej od wschodu trzema apsydami.
Równie wymowne w omawianej kwestii wydają
się wspomniane już benedyktyńskie kościoły pn.
Szwajcarii: w Moutier-Grandyal, w Stein-am-Rhein
i w Wagenhausen, z których dwa ostatnie związane
były z reformą w Hirsau (ryc. 60)177. Przykłady te
wykazują, że i na tym terenie przy wznoszeniu
kościołów klasztornych, przeznaczonych dla nie-
wielkiego konwentu, nie naśladowano kościołów
178 Evans (Romanesąue Architecture..., s. 56-60) podaje
długą listę kościołów kluniackich z transeptem zredukowanym,
bądź całkiem bez niego. Są to mianowicie kościoły w Binson,
Mont-Saint-Vincent, Relonges, Briancion, Semur-en-Brion-
nais, Saint-Marc-de-Sauvigny, Saint-Lazare d’Availlon, Bau-
mont-sur-Grosne, Saint-Julien-de-Sennecey, Arles-sur-Tech
i in.
177 Por. s. 91-92.
107