DOI Artikel:
Żurowska, Klementyna: Działalność architektoniczna benedyktynów w Wielkopolsce w drugiej połowie XI wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20358#0130
(--1
I --- I
O 5 10 m
u_™_j-—i
1. Mogilno, kościół opactwa benedyktynów, rzut poziomy
krypt (wg Zachwatowicza)
związanej z tym samym warsztatem przebudowy ka-
tedry gnieźnieńskiej ujawnia się w całej swej ostrości
odmienność architektury Tyńca, wraz ze wszyst-
kimi konsekwencjami historycznymi, jakie ona za
sobą pociąga. Z tych względów wydaje się rzeczą
konieczną uzupełnienie rozważań na temat romań-
skiej zabudowy opactwa tynieckiego krótkim omó-
wieniem działalności architektonicznej benedyk-
tynów w ośrodku wielkopolskim. Działalność ta
nie ograniczała się wprawdzie do prac budowlanych
na terenie Mogilna i Gniezna. Na drugą połowę
w. XI przypada bowiem również fundacja opactwa
benedyktynów w Lubiniu6 oraz, być może, benedyk-
tyńskie początki Płocka7. Niezwykła skromność,
a nawet ubogość form jednonawowego kościółka
opackiego w Lubiniu, budowli sięgającej zapewne
łowska-Kamzowa, Mogilno, 2 (Słownik Starożytności Sło-
wiańskich III, cz. 1, s. 275). — K. Józefowiczówna, Druga
faza stylu romańskiego (Dzieje Wielkopolski, I, Poznań 1969,
s. 220-222). W latach ostatnich przeprowadzono na terenie
kościoła w Mogilnie badania nad murami. Z jednej strony pro-
wadził je inż. A. Holas, który odnalazł ślady romańskiego tran-
septu i części chórowej. Z drugiej strony inicjatywa wyszła od
konserwatora wojewódzkiego w Bydgoszczy. W jej wyniku
wykonano dokumentację architektoniczną, której konkluzje
przedstawiają się dyskusyjnie. Por. Z. Nawrocki, Kościół
i klasztor pobenedyktyński w Mogilnie (Biuletyn HS XXI,
1969, s. 340-344). Autor dokumentacji wyróżnia w kościele
mogilneńskim dwie fazy romańskie. W pierwszej, z lat bez-
pośrednio po r. 1065, miałby powstać niewielki kościółek jedno-
nawowy, z czworobocznym chórem wyniesionym nad kryptą,
zamkniętym apsydą. W drugiej fazie, z końca w. XI lub po-
czątku w. XII, przedłużono korpus ku zachodowi, podzielono
go przestrzennie na trzy nawy i wyodrębniono nie wystający
z naw bocznych transept. W tym też okresie miano dobudować
w. XI, nie pozwala jednak w obecnym stanie naszej
wiedzy o tym zabytku na wyróżnienie w nich cech
wybitnie charakterystycznych8. Z drugiej strony,
jak się zdaje, konwent płocki umieszczono w zabu-
dowaniach istniejących już wcześniej, nawiązujących
swym typem do wczesnopiastowskich palatiów9.
Dlatego i one nie mogą być dla nas źródłem poznania
charakteru architektury benedyktyńskiej w pół-
nocnych dzielnicach Polski w 2. połowie w. XI.
Jedynie architektura Mogilna i Gniezna zdaje się
stanowić jednolitą grupę, charakteryzującą indywi-
dualną działalność benedyktynów na terenie Wielko-
polski w interesującym nas okresie. Dlatego też
jedynie ona zostanie omówiona w niniejszym szkicu.
II. KOŚCIÓŁ OPACTWA BENEDYKTYNÓW
W MOGILNIE
W przeciwieństwie do najstarszych zabudowań
tynieckich kościół w Mogilnie, mimo ogromnych
zniekształceń zachował w swej elewacji duże partie
oryginalne, których formy mają wciąż niezwykle wy-
mowny charakter. Układ przestrzenny krótkiego,
prawie kwadratowego w rzucie korpusu uległ niemal
całkowitemu zatarciu i jest obecnie problemem ba-
dań i dyskusji10. Zachowała się natomiast w bardzo
dobrym stanie podwieżowa krypta zach., a w części
wsch. mury partii chórowej oraz krypta pod prezbi-
terium, pozbawiona jednak pierwotnego sklepienia
i podpór11. W świetle zachowanych reszt kościół
w Mogilnie był budowlą dwuchórową (ryc. 1). Od
dwa aneksy na rzucie prostokąta flankujące prezbiterium oraz
wieżę zach. z kryptą. Jakkolwiek bardzo cenne są spostrzeże-
nia obu badaczy, to jednak dopiero precyzyjne badania wyko-
paliskowe mogą definitywnie rozwiązać skomplikowaną pro-
blematykę omawianego zabytku.
6 David, o.c., s. 56-62.—Z. Perzanowski, Początki
opactwa lubińskiego (Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk, 1952-1954, s. 116—121). — Kłoczowski,
o. c., s. 399. Tam też podana starsza literatura.
7 Kozłowska-Budkowa, o. c., s. 9-11. — David, o. c.,
s. 55-56. — Kłoczowski, o.c., s. 398-399.
8 Z. Świechowski, Budownictwo romańskie w Polsce,
Wrocław-Warszawa-Kraków 1963, s. 159-160.
n W. Szafrański, Wczesnośredniowieczna architektura ka-
mienna w Płocku (Archeologia Polski XI, 1966, s. 218 i n.). —
K. Żurowska, Rotunda wawelska (Studia do Dziejów Wawelu
III, 1968, s. 44-46.
10 Por. przypis 5.
11 Furmankiewiczówna, O podziemiach..., s. X—XI.
122
I --- I
O 5 10 m
u_™_j-—i
1. Mogilno, kościół opactwa benedyktynów, rzut poziomy
krypt (wg Zachwatowicza)
związanej z tym samym warsztatem przebudowy ka-
tedry gnieźnieńskiej ujawnia się w całej swej ostrości
odmienność architektury Tyńca, wraz ze wszyst-
kimi konsekwencjami historycznymi, jakie ona za
sobą pociąga. Z tych względów wydaje się rzeczą
konieczną uzupełnienie rozważań na temat romań-
skiej zabudowy opactwa tynieckiego krótkim omó-
wieniem działalności architektonicznej benedyk-
tynów w ośrodku wielkopolskim. Działalność ta
nie ograniczała się wprawdzie do prac budowlanych
na terenie Mogilna i Gniezna. Na drugą połowę
w. XI przypada bowiem również fundacja opactwa
benedyktynów w Lubiniu6 oraz, być może, benedyk-
tyńskie początki Płocka7. Niezwykła skromność,
a nawet ubogość form jednonawowego kościółka
opackiego w Lubiniu, budowli sięgającej zapewne
łowska-Kamzowa, Mogilno, 2 (Słownik Starożytności Sło-
wiańskich III, cz. 1, s. 275). — K. Józefowiczówna, Druga
faza stylu romańskiego (Dzieje Wielkopolski, I, Poznań 1969,
s. 220-222). W latach ostatnich przeprowadzono na terenie
kościoła w Mogilnie badania nad murami. Z jednej strony pro-
wadził je inż. A. Holas, który odnalazł ślady romańskiego tran-
septu i części chórowej. Z drugiej strony inicjatywa wyszła od
konserwatora wojewódzkiego w Bydgoszczy. W jej wyniku
wykonano dokumentację architektoniczną, której konkluzje
przedstawiają się dyskusyjnie. Por. Z. Nawrocki, Kościół
i klasztor pobenedyktyński w Mogilnie (Biuletyn HS XXI,
1969, s. 340-344). Autor dokumentacji wyróżnia w kościele
mogilneńskim dwie fazy romańskie. W pierwszej, z lat bez-
pośrednio po r. 1065, miałby powstać niewielki kościółek jedno-
nawowy, z czworobocznym chórem wyniesionym nad kryptą,
zamkniętym apsydą. W drugiej fazie, z końca w. XI lub po-
czątku w. XII, przedłużono korpus ku zachodowi, podzielono
go przestrzennie na trzy nawy i wyodrębniono nie wystający
z naw bocznych transept. W tym też okresie miano dobudować
w. XI, nie pozwala jednak w obecnym stanie naszej
wiedzy o tym zabytku na wyróżnienie w nich cech
wybitnie charakterystycznych8. Z drugiej strony,
jak się zdaje, konwent płocki umieszczono w zabu-
dowaniach istniejących już wcześniej, nawiązujących
swym typem do wczesnopiastowskich palatiów9.
Dlatego i one nie mogą być dla nas źródłem poznania
charakteru architektury benedyktyńskiej w pół-
nocnych dzielnicach Polski w 2. połowie w. XI.
Jedynie architektura Mogilna i Gniezna zdaje się
stanowić jednolitą grupę, charakteryzującą indywi-
dualną działalność benedyktynów na terenie Wielko-
polski w interesującym nas okresie. Dlatego też
jedynie ona zostanie omówiona w niniejszym szkicu.
II. KOŚCIÓŁ OPACTWA BENEDYKTYNÓW
W MOGILNIE
W przeciwieństwie do najstarszych zabudowań
tynieckich kościół w Mogilnie, mimo ogromnych
zniekształceń zachował w swej elewacji duże partie
oryginalne, których formy mają wciąż niezwykle wy-
mowny charakter. Układ przestrzenny krótkiego,
prawie kwadratowego w rzucie korpusu uległ niemal
całkowitemu zatarciu i jest obecnie problemem ba-
dań i dyskusji10. Zachowała się natomiast w bardzo
dobrym stanie podwieżowa krypta zach., a w części
wsch. mury partii chórowej oraz krypta pod prezbi-
terium, pozbawiona jednak pierwotnego sklepienia
i podpór11. W świetle zachowanych reszt kościół
w Mogilnie był budowlą dwuchórową (ryc. 1). Od
dwa aneksy na rzucie prostokąta flankujące prezbiterium oraz
wieżę zach. z kryptą. Jakkolwiek bardzo cenne są spostrzeże-
nia obu badaczy, to jednak dopiero precyzyjne badania wyko-
paliskowe mogą definitywnie rozwiązać skomplikowaną pro-
blematykę omawianego zabytku.
6 David, o.c., s. 56-62.—Z. Perzanowski, Początki
opactwa lubińskiego (Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk, 1952-1954, s. 116—121). — Kłoczowski,
o. c., s. 399. Tam też podana starsza literatura.
7 Kozłowska-Budkowa, o. c., s. 9-11. — David, o. c.,
s. 55-56. — Kłoczowski, o.c., s. 398-399.
8 Z. Świechowski, Budownictwo romańskie w Polsce,
Wrocław-Warszawa-Kraków 1963, s. 159-160.
n W. Szafrański, Wczesnośredniowieczna architektura ka-
mienna w Płocku (Archeologia Polski XI, 1966, s. 218 i n.). —
K. Żurowska, Rotunda wawelska (Studia do Dziejów Wawelu
III, 1968, s. 44-46.
10 Por. przypis 5.
11 Furmankiewiczówna, O podziemiach..., s. X—XI.
122