DOI article:
Żurowska, Klementyna: Działalność architektoniczna benedyktynów w Wielkopolsce w drugiej połowie XI wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20358#0136
13. Kolonia, kościół ŚŚ. Apostołów, rzut poziomy krypty zach.
(wg Manna)
m. KATEDRA GNIEŹNIEŃSKA
W podziemiach katedry w Gnieźnie odczytać
można wyraźnie zarys trzynawowej bazyliki bez-
transeptowej, zakończonej od wschodu trzema apsy-
dami, a od zachodu chórem przeciwległym, zamknię-
tym ścianą prostą23. Część wsch. tej bazyliki zdradza
dwa okresy budowlane. W obu chór wsch. zakoń-
czony był trójapsydowo. W pierwszym jednakowoż,
wcześniejszym, środkową poprzedzało krótkie przęsło
23 Bazylika ta odkrywana była etapami. Fragmenty części
wsch. oraz muru pd., a także całą część zach. odsłonił w latach
trzydziestych Laubitz. Całość metodycznie w latach ostatnich
odkopał Żurowski. Por. A. Laubitz, O początkach kościoła
gnieźnieńskiego w świetle ostatnich badań wykopaliskowych (Biu-
letyn HSiK III, 1934, s. 9-24). —G. Mikołajczyk, Sprawo-
zdania z prac wykopaliskowych prowadzonych w Gnieźnie
w 1957 r. (Sprawozdania Archeologiczne XIV, 1962, s. 184-
192). — G. Mikołajczyk, K. Żurowski, Wyniki badań ar-
cheologicznych w katedrze gnieźnieńskiej w 1958 r. (tamże
s. 193-202). — K. Żurowski, Wyniki badań archeologicznych
w Gnieźnie w 1959 r. {tamże, s. 203-216). — G. Mikołajczyk,
Sprawozdania z prac archeologicznych Stacji Archeologicznej
zu Gnieźnie w 1960 r. {tamże, s. 217-226). — K. Żurowski,
Gniezno — stołeczny gród pierwszych Piastów w świetle źródeł
archeologicznych {Początki Państwa Polskiego II, s. 61-90).
Największy wkład w zagadnienie rekonstrukcji i interpretacji
kolejnych faz katedry gnieźnieńskiej wniósł w swych kolejnych
artykułach Zachwatowicz. Por. J. Zachwatowicz, Dzieje ka-
tedry gnieźnieńskiej a jej odbudowa {Święty Wojciech, Gniezno
1947, s. 237-242). — Tenże, Polska architektura monumen-
talna w X i XI wieku (Kwartalnik AiU, 1961, s. 108-110,
118-120). — Tenże, Katedra Gnieźnieńska, Gród gnieźnień-
ski i pierwsze kościoły, Poznań 1970, s. 11-21. — Tenże,
Katedra romańska {tamże, s. 23-34). Inny wariant rekonstruk-
cji, opartej na wynikach badań Laubitza, podał W. Dal bor.
Wczesnośredniowieczny gród w Gnieźnie (Światowid XXI, 1955,
na rzucie prostokąta24. W tym przęśle, w odległości
około 50 cm od zach. lica fundamentu apsydy głów-
nej, wznosi się nieregularny, czworoboczny blok
z granitów polnych, o wymiarach około 3 X 3 m,
którego korona odpowiada poziomowi użytkowemu
prezbiterium kościoła romańskiego. Jest to nie-
wątpliwie podstawa pod dużą konstrukcję ołtarzową,
wymagającą niezwykle jak na normalny ołtarz ma-
sywnego fundamentu. Konstrukcja ta jest bardzo
ważnym elementem determinującym starszą fazę
chóru wsch. katedry gnieźnieńskiej. Położenie owego
fundamentu przy samej niemal ścianie apsydy, jego
masywność i rozmiary wykazują niezwykłą wprost
zgodność z danymi, jakie wynikają z relacji Kosmasa
co do położenia i formy ołtarza i konfesji św. Woj-
ciecha25. Biorąc to pod uwagę trudno wątpić, że
ów blok z granitów polnych był podstawą głośnego
w swym czasie ołtarza-relikwiarza, fundowanego
przez cesarza Ottona III26. Zachowana apsyda wraz
z przylegającym fundamentem konfesji byłaby więc
pozostałością tego kościoła, z którego Czesi wy-
wieźli w r. 1038 ciało św. Wojciecha, kościoła,
który około r. 1000 wybudował tu Bolesław Chrobry
jako bazylikę metropolitalną i sanktuarium świętego
patrona.
s. 219-222). Nadto problem architektury kolejnych katedr
gnieźnieńskich omówił G. Chmarzyński, Architektura i rze-
miosło preromańskie {Dzieje Gniezna, Warszawa 1965, s. 108-
116). — Tenże, Sztuka średniowiecznego Gniezna {tamże,
s. 218-228). — Por. także Św iechowski, Budozonictwo
romatźskie..., s. 43-48. — Świechowski i Zachwato-
wicz, Dzieje budownictwa w Polsce, s. 32. — K. Józefowi-
czówna, Sztuka w okresie wczesnoromańskim {Dzieje Wielko-
polski, I, Poznań 1969, s. 146-151) oraz taż, Druga faza stylu
romańskiego {tamże, s. 215-216).
24 Podobną rekonstrukcję wcześniejszej fazy chóru bazy-
liki gnieźnieńskiej podaje Zachwatowicz, Gród gnieźnień-
ski..., s. 17. —Józefowiczówna, Sztuka w okresie wczesno-
romańskim..., s. 148.
25 Kronika Thietmara, IV, 45, wyd. Jedlicki, s. 208. — Cos-
mae Pragensis, Chronica Boemorum, II, 3, 4, 5. — Por. rów-
nież M. Sokołowski, Ołtarz główny pierwszej katedry gnieź-
nieńskiej (Folia Historiae Artium I, 1964, s. 5-15).
26 Inną lokalizację najstarszej konfesji Św. Wojciecha podaje
Z. Świechowski, Konfesje Św. Wojciecha {Katedra Gnieź-
nieńska, Poznań 1970, s. 126-136). Przyjmuje on, że pierwsza
konfesja stała w tym samym miejscu, co późniejsze: gotycka
i barokowa, to znaczy około 10 m dalej na zachód od odkrytej
przez archeologów kamiennej bazy ołtarzowej. Świechowski
opiera swoje twierdzenie na: 1) rzekomym odnalezieniu szcząt-
ków romańskich i wcześniejszych substrukcji ołtarzowych pod
gotyckimi i barokowymi, co nie znajduje potwierdzenia w ma-
128
(wg Manna)
m. KATEDRA GNIEŹNIEŃSKA
W podziemiach katedry w Gnieźnie odczytać
można wyraźnie zarys trzynawowej bazyliki bez-
transeptowej, zakończonej od wschodu trzema apsy-
dami, a od zachodu chórem przeciwległym, zamknię-
tym ścianą prostą23. Część wsch. tej bazyliki zdradza
dwa okresy budowlane. W obu chór wsch. zakoń-
czony był trójapsydowo. W pierwszym jednakowoż,
wcześniejszym, środkową poprzedzało krótkie przęsło
23 Bazylika ta odkrywana była etapami. Fragmenty części
wsch. oraz muru pd., a także całą część zach. odsłonił w latach
trzydziestych Laubitz. Całość metodycznie w latach ostatnich
odkopał Żurowski. Por. A. Laubitz, O początkach kościoła
gnieźnieńskiego w świetle ostatnich badań wykopaliskowych (Biu-
letyn HSiK III, 1934, s. 9-24). —G. Mikołajczyk, Sprawo-
zdania z prac wykopaliskowych prowadzonych w Gnieźnie
w 1957 r. (Sprawozdania Archeologiczne XIV, 1962, s. 184-
192). — G. Mikołajczyk, K. Żurowski, Wyniki badań ar-
cheologicznych w katedrze gnieźnieńskiej w 1958 r. (tamże
s. 193-202). — K. Żurowski, Wyniki badań archeologicznych
w Gnieźnie w 1959 r. {tamże, s. 203-216). — G. Mikołajczyk,
Sprawozdania z prac archeologicznych Stacji Archeologicznej
zu Gnieźnie w 1960 r. {tamże, s. 217-226). — K. Żurowski,
Gniezno — stołeczny gród pierwszych Piastów w świetle źródeł
archeologicznych {Początki Państwa Polskiego II, s. 61-90).
Największy wkład w zagadnienie rekonstrukcji i interpretacji
kolejnych faz katedry gnieźnieńskiej wniósł w swych kolejnych
artykułach Zachwatowicz. Por. J. Zachwatowicz, Dzieje ka-
tedry gnieźnieńskiej a jej odbudowa {Święty Wojciech, Gniezno
1947, s. 237-242). — Tenże, Polska architektura monumen-
talna w X i XI wieku (Kwartalnik AiU, 1961, s. 108-110,
118-120). — Tenże, Katedra Gnieźnieńska, Gród gnieźnień-
ski i pierwsze kościoły, Poznań 1970, s. 11-21. — Tenże,
Katedra romańska {tamże, s. 23-34). Inny wariant rekonstruk-
cji, opartej na wynikach badań Laubitza, podał W. Dal bor.
Wczesnośredniowieczny gród w Gnieźnie (Światowid XXI, 1955,
na rzucie prostokąta24. W tym przęśle, w odległości
około 50 cm od zach. lica fundamentu apsydy głów-
nej, wznosi się nieregularny, czworoboczny blok
z granitów polnych, o wymiarach około 3 X 3 m,
którego korona odpowiada poziomowi użytkowemu
prezbiterium kościoła romańskiego. Jest to nie-
wątpliwie podstawa pod dużą konstrukcję ołtarzową,
wymagającą niezwykle jak na normalny ołtarz ma-
sywnego fundamentu. Konstrukcja ta jest bardzo
ważnym elementem determinującym starszą fazę
chóru wsch. katedry gnieźnieńskiej. Położenie owego
fundamentu przy samej niemal ścianie apsydy, jego
masywność i rozmiary wykazują niezwykłą wprost
zgodność z danymi, jakie wynikają z relacji Kosmasa
co do położenia i formy ołtarza i konfesji św. Woj-
ciecha25. Biorąc to pod uwagę trudno wątpić, że
ów blok z granitów polnych był podstawą głośnego
w swym czasie ołtarza-relikwiarza, fundowanego
przez cesarza Ottona III26. Zachowana apsyda wraz
z przylegającym fundamentem konfesji byłaby więc
pozostałością tego kościoła, z którego Czesi wy-
wieźli w r. 1038 ciało św. Wojciecha, kościoła,
który około r. 1000 wybudował tu Bolesław Chrobry
jako bazylikę metropolitalną i sanktuarium świętego
patrona.
s. 219-222). Nadto problem architektury kolejnych katedr
gnieźnieńskich omówił G. Chmarzyński, Architektura i rze-
miosło preromańskie {Dzieje Gniezna, Warszawa 1965, s. 108-
116). — Tenże, Sztuka średniowiecznego Gniezna {tamże,
s. 218-228). — Por. także Św iechowski, Budozonictwo
romatźskie..., s. 43-48. — Świechowski i Zachwato-
wicz, Dzieje budownictwa w Polsce, s. 32. — K. Józefowi-
czówna, Sztuka w okresie wczesnoromańskim {Dzieje Wielko-
polski, I, Poznań 1969, s. 146-151) oraz taż, Druga faza stylu
romańskiego {tamże, s. 215-216).
24 Podobną rekonstrukcję wcześniejszej fazy chóru bazy-
liki gnieźnieńskiej podaje Zachwatowicz, Gród gnieźnień-
ski..., s. 17. —Józefowiczówna, Sztuka w okresie wczesno-
romańskim..., s. 148.
25 Kronika Thietmara, IV, 45, wyd. Jedlicki, s. 208. — Cos-
mae Pragensis, Chronica Boemorum, II, 3, 4, 5. — Por. rów-
nież M. Sokołowski, Ołtarz główny pierwszej katedry gnieź-
nieńskiej (Folia Historiae Artium I, 1964, s. 5-15).
26 Inną lokalizację najstarszej konfesji Św. Wojciecha podaje
Z. Świechowski, Konfesje Św. Wojciecha {Katedra Gnieź-
nieńska, Poznań 1970, s. 126-136). Przyjmuje on, że pierwsza
konfesja stała w tym samym miejscu, co późniejsze: gotycka
i barokowa, to znaczy około 10 m dalej na zachód od odkrytej
przez archeologów kamiennej bazy ołtarzowej. Świechowski
opiera swoje twierdzenie na: 1) rzekomym odnalezieniu szcząt-
ków romańskich i wcześniejszych substrukcji ołtarzowych pod
gotyckimi i barokowymi, co nie znajduje potwierdzenia w ma-
128