DOI Artikel:
Żurowska, Klementyna: Działalność architektoniczna benedyktynów w Wielkopolsce w drugiej połowie XI wieku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.20358#0137
1_! W
L__r*
0 5 I0m
1 _i_I
14. Gniezno, katedra, rzut poziomy budowli z 2. połowy w. XI
(wg Zachwatowicza)
W drugiej fazie chór wsch. został powiększony
(ryc. 14). W zasadzie oparto się na schemacie pier-
wotnym, zmieniono jednak usytuowanie poszcze-
gólnych jego części. Przęsło środkowe otrzymało rzut
kwadratu i nową apsydę położoną na wschód od
pierwotnej. Wewnętrz tego nowego chóru ołtarz
św. Wojciecha stał w odległości około 3 m od ściany
apsydy głównej, co niewątpliwie było położeniem
o wiele korzystniejszym, ułatwiało bowiem swobodne
krążenie wiernych wokół ołtarza. Dokonana zmiana
wynikała zapewne z nowych potrzeb kultu, formalnie
zaś była parafrazą układu pierwotnego w duchu
tendencji sztuki ottoóskiej. Przebudowę chóru ka-
tedry gnieźnieńskiej należy, być może, wiązać z od-
zyskaniem relikwii św. Wojciecha. W jakikolwiek
sposób zostało to dokonane, nastąpiło to przed
teriale archeologicznym; 2) na wizytacji z r. 1608, opartej na
dokumentach z w. XIV i XV, w której ołtarz św. Wojciecha
figuruje jako drugi po ołtarzu głównym. Zakładając, że ołtarz
główny stał w apsydzie, Świechowski wyklucza, aby mógł to
być ołtarz św. Wojciecha. Powyższe źródło nie może być jednak
miarodajne dla kościoła z 2. połowy w. XI, a tym bardziej dla
wcześniejszego. Nie trzeba bowiem zapominać, że katedra ro-
mańska, w przeciwieństwie do gotyckiej, miała założenie dwu-
chórowe, stąd układ ołtarzy musiał być zgoła odmienny,
a usytuowanie ołtarza głównego w jednym z tych chórów nie
jest źródłowo potwierdzone. Chcąc pogodzić relację Kosmasa,
stwierdzającego, że konfesja była przystawiona do ściany, z pro-
ponowaną lokalizacją w nawie głównej, Świechowski przy-
puszcza, że konfesja stała na pograniczu nawy głównej i chóru.
Ten ostatni musiał być podwyższony, a ołtarz św. Wojciecha
r. 1097. Pod tą bowiem datą Anonim opisuje cud do-
konany przez świętego27. Nawet jeśli słuszna jest
data translacji 109028, to odnosi się ona do ponownego
uroczystego podniesienia relikwii w nowym chórze.
Samo jednak odnalezienie mogło dokonać się znacz-
nie wcześniej i właśnie przebudowa chóru mogła
być wyrazem dążenia do lepszego i nowocześniej-
szego wyeksponowania relikwii. Wydaje się więc
słuszne datę przebudowy części wsch. umieszczać
w siedemdziesiątych, najpóźniej zaś w osiemdziesią-
tych latach w. XI. Do tej samej fazy, co przebudowany
chór wsch., zaliczyć również należy wspomniane zało-
żenie chóru zach. Pozostałością po nim są jedynie dolne
części sklepionej przestrzeni międzywieżowej. Posia-
dała ona rzut prostokąta i podzielona była na dwa
przęsła. Na ścianie muru zach. i w narożniku pd.-zach.
zachowały się dolne części podpór sklepiennych
o bogatym rozczłonkowaniu, obie ustawiono na
wysokich cokołach. Środkowa przedstawiała się
w formie strojonego pilastra, w który w narożniku
między drugim a trzecim elementem wstawiono
półkolumnę. Ta złożona forma występuje jednak
tylko po pd. stronie podpory. Strona pn. —- jedno-
lita w swym charakterze — dobija do ściany pod
kątem prostym. Podpora narożna składała się z pół-
kolumny, do krótej z dwu stron na ścianie pd. i zach.
przylegały dwa elementy czworoboczne. Wszystkie
elementy każdej z podpór łączyła — jeszcze widoczna
— wspólna baza o najprostszym profilu w formie
pojedynczego, lekko wklęsłego spływu. Tak więc
chór zach. katedry gnieźnieńskiej, podzielony na dwa
przęsła, w części pd. przykryty był niewątpliwie
sklepieniem krzyżowym na gurtach, w pn. zaś —-
wobec braku od tej strony dodatkowych elementów
przy podporze na ścianie muru zach. — mógł
oparty został o ścianę tego podwyższenia. Pomijając już drobny
fakt, że chóry były podwyższone przede wszystkim wtedy,
gdy posiadały krypty, co w katedrze gnieźnieńskiej od strony
wsch. nie miało miejsca, trzeba stwierdzić, że oznaczone przez
Świechowskiego pogranicze nawy i chóru jest słuszne jedynie
dla katedry z 2. połowy w. XI, to znaczy po powiększeniu chóru.
Chór katedry z 1. połowy w. XI był krótszy i nie sięgał tak da-
leko na zachód, wskutek czego konfesja stojąca na środku nawy
głównej nie mogła być do czegokolwiek przystawiona, co jest
niezgodne z relacją kronikarza. Jedynie lokalizując konfesję
w głębi apsydy wTsch. uzyskujemy potwierdzenie źródła pisa-
nego przez archeologiczne.
27 Anonim tzw. Gall, Kronika Polska II, 6.
28 H. Li ko ws ki, Geneza święta cTranslatio S. Adalberth
w kościele polskim, Wilno 1932, s. 18-19.
9 — Folia Historiae Artium, t. VI/VII
129
L__r*
0 5 I0m
1 _i_I
14. Gniezno, katedra, rzut poziomy budowli z 2. połowy w. XI
(wg Zachwatowicza)
W drugiej fazie chór wsch. został powiększony
(ryc. 14). W zasadzie oparto się na schemacie pier-
wotnym, zmieniono jednak usytuowanie poszcze-
gólnych jego części. Przęsło środkowe otrzymało rzut
kwadratu i nową apsydę położoną na wschód od
pierwotnej. Wewnętrz tego nowego chóru ołtarz
św. Wojciecha stał w odległości około 3 m od ściany
apsydy głównej, co niewątpliwie było położeniem
o wiele korzystniejszym, ułatwiało bowiem swobodne
krążenie wiernych wokół ołtarza. Dokonana zmiana
wynikała zapewne z nowych potrzeb kultu, formalnie
zaś była parafrazą układu pierwotnego w duchu
tendencji sztuki ottoóskiej. Przebudowę chóru ka-
tedry gnieźnieńskiej należy, być może, wiązać z od-
zyskaniem relikwii św. Wojciecha. W jakikolwiek
sposób zostało to dokonane, nastąpiło to przed
teriale archeologicznym; 2) na wizytacji z r. 1608, opartej na
dokumentach z w. XIV i XV, w której ołtarz św. Wojciecha
figuruje jako drugi po ołtarzu głównym. Zakładając, że ołtarz
główny stał w apsydzie, Świechowski wyklucza, aby mógł to
być ołtarz św. Wojciecha. Powyższe źródło nie może być jednak
miarodajne dla kościoła z 2. połowy w. XI, a tym bardziej dla
wcześniejszego. Nie trzeba bowiem zapominać, że katedra ro-
mańska, w przeciwieństwie do gotyckiej, miała założenie dwu-
chórowe, stąd układ ołtarzy musiał być zgoła odmienny,
a usytuowanie ołtarza głównego w jednym z tych chórów nie
jest źródłowo potwierdzone. Chcąc pogodzić relację Kosmasa,
stwierdzającego, że konfesja była przystawiona do ściany, z pro-
ponowaną lokalizacją w nawie głównej, Świechowski przy-
puszcza, że konfesja stała na pograniczu nawy głównej i chóru.
Ten ostatni musiał być podwyższony, a ołtarz św. Wojciecha
r. 1097. Pod tą bowiem datą Anonim opisuje cud do-
konany przez świętego27. Nawet jeśli słuszna jest
data translacji 109028, to odnosi się ona do ponownego
uroczystego podniesienia relikwii w nowym chórze.
Samo jednak odnalezienie mogło dokonać się znacz-
nie wcześniej i właśnie przebudowa chóru mogła
być wyrazem dążenia do lepszego i nowocześniej-
szego wyeksponowania relikwii. Wydaje się więc
słuszne datę przebudowy części wsch. umieszczać
w siedemdziesiątych, najpóźniej zaś w osiemdziesią-
tych latach w. XI. Do tej samej fazy, co przebudowany
chór wsch., zaliczyć również należy wspomniane zało-
żenie chóru zach. Pozostałością po nim są jedynie dolne
części sklepionej przestrzeni międzywieżowej. Posia-
dała ona rzut prostokąta i podzielona była na dwa
przęsła. Na ścianie muru zach. i w narożniku pd.-zach.
zachowały się dolne części podpór sklepiennych
o bogatym rozczłonkowaniu, obie ustawiono na
wysokich cokołach. Środkowa przedstawiała się
w formie strojonego pilastra, w który w narożniku
między drugim a trzecim elementem wstawiono
półkolumnę. Ta złożona forma występuje jednak
tylko po pd. stronie podpory. Strona pn. —- jedno-
lita w swym charakterze — dobija do ściany pod
kątem prostym. Podpora narożna składała się z pół-
kolumny, do krótej z dwu stron na ścianie pd. i zach.
przylegały dwa elementy czworoboczne. Wszystkie
elementy każdej z podpór łączyła — jeszcze widoczna
— wspólna baza o najprostszym profilu w formie
pojedynczego, lekko wklęsłego spływu. Tak więc
chór zach. katedry gnieźnieńskiej, podzielony na dwa
przęsła, w części pd. przykryty był niewątpliwie
sklepieniem krzyżowym na gurtach, w pn. zaś —-
wobec braku od tej strony dodatkowych elementów
przy podporze na ścianie muru zach. — mógł
oparty został o ścianę tego podwyższenia. Pomijając już drobny
fakt, że chóry były podwyższone przede wszystkim wtedy,
gdy posiadały krypty, co w katedrze gnieźnieńskiej od strony
wsch. nie miało miejsca, trzeba stwierdzić, że oznaczone przez
Świechowskiego pogranicze nawy i chóru jest słuszne jedynie
dla katedry z 2. połowy w. XI, to znaczy po powiększeniu chóru.
Chór katedry z 1. połowy w. XI był krótszy i nie sięgał tak da-
leko na zachód, wskutek czego konfesja stojąca na środku nawy
głównej nie mogła być do czegokolwiek przystawiona, co jest
niezgodne z relacją kronikarza. Jedynie lokalizując konfesję
w głębi apsydy wTsch. uzyskujemy potwierdzenie źródła pisa-
nego przez archeologiczne.
27 Anonim tzw. Gall, Kronika Polska II, 6.
28 H. Li ko ws ki, Geneza święta cTranslatio S. Adalberth
w kościele polskim, Wilno 1932, s. 18-19.
9 — Folia Historiae Artium, t. VI/VII
129