DOI Artikel:
Różycka-Bryzek, Anna: Wyobrażenia aniołow w bizantyńsko-ruskich malowidłach kaplicy Św. Trójcy na zamku w Lublinie (1418)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20408#0044
18. Chrystus w majestacie, ikona Rublowa [?], około
r. 1411. Moskwa, Galeria Tretiakowska (według W. N.
Łazariewa)
Rozpatrywany łącznie z Deisis, lubelski obraz
Majestatu Pańskiego okazuje się też bliski tra-
dycji wschodniej 49, jeśli spojrzeć na niego jak na
cy: w kręgu pośrodku, na osi dwu poprzednich wize-
runków, aniołowie adorują światłość Ducha w postaci
promienia, który spływa z jednej strony na postać Chry-
stusa w scenie Chrztu będącego potrójną manifestacją
Boga (Mat. 3,16), z drugiej zaś na scenę Przemienienia,
w doktrynie hezychiastów interpretowanego również ja-
ko objawienie się Trójcy (G. Millet, Recherches sur
1’iconographie de l’Evangile aux XIVe, XVe et XVIe
siecles d’apres les monuments de Mistra, de la Mace-
doine et du Mont-Athos, Paris 1916, s. 230—231). Przykład
gruziński, na równi z obrazami Trójcy w typie Otiecze-
stwa zbudowanymi, jak zachodnia Paternitas, na za-
sadzie kompozycji wertykalnej wskazuje na wzrost zain-
teresowania tym dogmatem w omawianym okresie sztu-
ki bizantyńskiej, dążącej do wyrażenia poszczególnych
jego aspektów za pomocą różnych formuł, przy równo-
czesnym trwaniu najstarszego typu Trójcy starotesta-
mentowej, czyli trzech aniołów u Abrahama o kompo-
zycji horyzontalnej oddającej ideę równości trzech osób
boskich.
49 Tematy Majestatu Pańskiego i Deisis wchodzą w
zakres niniejszych rozważań o tyle tylko, o ile się łą-
czą z tematem aniołów, a szerzej są rozpatrzone w
innej części pracy poświęconej całości malowideł lubel-
skich. Już tutaj jednak można spostrzec, że analogiczną
formułę zastosowano w malowidłach sandomierskich,
gdzie w skrajnym wschodnim wysklepku widać Chry-
środkowy wycinek Sądu Ostatecznego (por. ryc.
10), w którym istoty pierwszej triady znajdują
się również w pewnej odległości od Chrystusa,
niekiedy i w tej scenie otoczonego symbolami
ewangelistów 50.
*
* *
Prócz cherubina na sklepieniu prezbiterium,
oznaczonego największą ilością cech antropomor-
ficznych, jeszcze siedmiu aniołów tej kategorii
widnieje na sklepieniu nawy: dwaj w jej polach
wschodnich, jeden usytuowany przeciwległe do
Etimasii, w przęśle północno-wschodnim (te wszy-
stkie znacznie uszkodzone, niemniej w zasadni-
czych rysach czytelne) oraz czterej w skrajnych
polach zachodnich. Głowy mają takie same jak
on, w nimbach, z widoczną szyją i rąbkiem chi-
tonu, odróżniające ich od serafinów o przesłonię-
tych obliczach, a skrzydła środkowe wyraźnie
przegięte w dół (zgodnie zresztą ze strukturą pól,
w jakie zostali wkomponowani). Co drugiego
z nich w zachodniej części nawy znamionuje mo-
tyw oczu rozsianych po całej powierzchni skrzy-
deł (ryc. 21).
Przymiot wielooczności przysługuje w Biblii
cherubinom i kołom Ezechiela oraz pochodnym
od nich czterem istotom z Apokalipsy (4, 8). Po-
dobnie jak koncepcja tronu wspartego na stwo-
rzeniach półludzkich, półzwierzęcych, wiązana
z kręgiem kultur Mezopotamii i Persji, i ten ele-
stusa (obecnie częściowo zasłoniętego przez barokowy
ołtarz) w mandorli z wyłaniającymi się spoza niej sym-
bolami ewangelistów. Są pewne przesłanki, że podobny
obraz mógł istnieć na sklepieniu prezbiterium kolegiaty
wiślickiej (T. Szydłowski, O odbudowie kolegiaty
wiślickiej, Ochrona zabytków sztuki, 1930—1931, z. 1—4,
s. 94. — A. Różycka B r y z e k, Bizantyńsko-ruskie
malowidła ścienne w kolegiacie wiślickiej (Folia Histo-
riae Artium, II, 1965, s. 73). — Nie podlegający wątpli-
wości związek zachodzi między tą bizantyńską formułą
a obrazem Maiestas Domini na sklepieniu tzw. kaplicy
grobowej Hinczy z Rogowa (monografia tego zabytku
w opracowaniu J. Kalinowskiej ukaże się w Stu-
diach do Dziejów Wawelu, IV), jakkolwiek są tu pewne
naleciałości zachodnie, oraz Maiestas Mariae na skle-
pieniu kaplicy Św. Krzyża, również w katedrze wawel-
skiej.
50 Jako rzadkie tego typu ujęcie zacytować można
kompozycję na watykańskim Sakkosie tzw. Karola Wiel-
kiego z w. XIV oraz w malowidle z r. 1508 w soborze
Zwiastowania na Kremlu moskiewskim (zob. Millet,
Broderies religieuses de style byzantin, tabl. CXXXV. —
N. E. M n i e w a, Stienopis Błagowieszczenskogo sobora
moskowskogo Kriemla 1508 goda [w:] Driewnierusskoje
iskusstwo, Chudożestwiennaja kul’tura Moskwy i prile-
żaszczych k niej kniażestw XIV—XVI ww., Moskwa
1970, il. na s. 181).
36
r. 1411. Moskwa, Galeria Tretiakowska (według W. N.
Łazariewa)
Rozpatrywany łącznie z Deisis, lubelski obraz
Majestatu Pańskiego okazuje się też bliski tra-
dycji wschodniej 49, jeśli spojrzeć na niego jak na
cy: w kręgu pośrodku, na osi dwu poprzednich wize-
runków, aniołowie adorują światłość Ducha w postaci
promienia, który spływa z jednej strony na postać Chry-
stusa w scenie Chrztu będącego potrójną manifestacją
Boga (Mat. 3,16), z drugiej zaś na scenę Przemienienia,
w doktrynie hezychiastów interpretowanego również ja-
ko objawienie się Trójcy (G. Millet, Recherches sur
1’iconographie de l’Evangile aux XIVe, XVe et XVIe
siecles d’apres les monuments de Mistra, de la Mace-
doine et du Mont-Athos, Paris 1916, s. 230—231). Przykład
gruziński, na równi z obrazami Trójcy w typie Otiecze-
stwa zbudowanymi, jak zachodnia Paternitas, na za-
sadzie kompozycji wertykalnej wskazuje na wzrost zain-
teresowania tym dogmatem w omawianym okresie sztu-
ki bizantyńskiej, dążącej do wyrażenia poszczególnych
jego aspektów za pomocą różnych formuł, przy równo-
czesnym trwaniu najstarszego typu Trójcy starotesta-
mentowej, czyli trzech aniołów u Abrahama o kompo-
zycji horyzontalnej oddającej ideę równości trzech osób
boskich.
49 Tematy Majestatu Pańskiego i Deisis wchodzą w
zakres niniejszych rozważań o tyle tylko, o ile się łą-
czą z tematem aniołów, a szerzej są rozpatrzone w
innej części pracy poświęconej całości malowideł lubel-
skich. Już tutaj jednak można spostrzec, że analogiczną
formułę zastosowano w malowidłach sandomierskich,
gdzie w skrajnym wschodnim wysklepku widać Chry-
środkowy wycinek Sądu Ostatecznego (por. ryc.
10), w którym istoty pierwszej triady znajdują
się również w pewnej odległości od Chrystusa,
niekiedy i w tej scenie otoczonego symbolami
ewangelistów 50.
*
* *
Prócz cherubina na sklepieniu prezbiterium,
oznaczonego największą ilością cech antropomor-
ficznych, jeszcze siedmiu aniołów tej kategorii
widnieje na sklepieniu nawy: dwaj w jej polach
wschodnich, jeden usytuowany przeciwległe do
Etimasii, w przęśle północno-wschodnim (te wszy-
stkie znacznie uszkodzone, niemniej w zasadni-
czych rysach czytelne) oraz czterej w skrajnych
polach zachodnich. Głowy mają takie same jak
on, w nimbach, z widoczną szyją i rąbkiem chi-
tonu, odróżniające ich od serafinów o przesłonię-
tych obliczach, a skrzydła środkowe wyraźnie
przegięte w dół (zgodnie zresztą ze strukturą pól,
w jakie zostali wkomponowani). Co drugiego
z nich w zachodniej części nawy znamionuje mo-
tyw oczu rozsianych po całej powierzchni skrzy-
deł (ryc. 21).
Przymiot wielooczności przysługuje w Biblii
cherubinom i kołom Ezechiela oraz pochodnym
od nich czterem istotom z Apokalipsy (4, 8). Po-
dobnie jak koncepcja tronu wspartego na stwo-
rzeniach półludzkich, półzwierzęcych, wiązana
z kręgiem kultur Mezopotamii i Persji, i ten ele-
stusa (obecnie częściowo zasłoniętego przez barokowy
ołtarz) w mandorli z wyłaniającymi się spoza niej sym-
bolami ewangelistów. Są pewne przesłanki, że podobny
obraz mógł istnieć na sklepieniu prezbiterium kolegiaty
wiślickiej (T. Szydłowski, O odbudowie kolegiaty
wiślickiej, Ochrona zabytków sztuki, 1930—1931, z. 1—4,
s. 94. — A. Różycka B r y z e k, Bizantyńsko-ruskie
malowidła ścienne w kolegiacie wiślickiej (Folia Histo-
riae Artium, II, 1965, s. 73). — Nie podlegający wątpli-
wości związek zachodzi między tą bizantyńską formułą
a obrazem Maiestas Domini na sklepieniu tzw. kaplicy
grobowej Hinczy z Rogowa (monografia tego zabytku
w opracowaniu J. Kalinowskiej ukaże się w Stu-
diach do Dziejów Wawelu, IV), jakkolwiek są tu pewne
naleciałości zachodnie, oraz Maiestas Mariae na skle-
pieniu kaplicy Św. Krzyża, również w katedrze wawel-
skiej.
50 Jako rzadkie tego typu ujęcie zacytować można
kompozycję na watykańskim Sakkosie tzw. Karola Wiel-
kiego z w. XIV oraz w malowidle z r. 1508 w soborze
Zwiastowania na Kremlu moskiewskim (zob. Millet,
Broderies religieuses de style byzantin, tabl. CXXXV. —
N. E. M n i e w a, Stienopis Błagowieszczenskogo sobora
moskowskogo Kriemla 1508 goda [w:] Driewnierusskoje
iskusstwo, Chudożestwiennaja kul’tura Moskwy i prile-
żaszczych k niej kniażestw XIV—XVI ww., Moskwa
1970, il. na s. 181).
36