DOI Artikel:
Różycka-Bryzek, Anna: Wyobrażenia aniołow w bizantyńsko-ruskich malowidłach kaplicy Św. Trójcy na zamku w Lublinie (1418)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20408#0054
28. Aniołowie (archaniołowie Michał i Gabriel?). Kaplica
zamkowa w Lublinie, malowidło na sklepieniu wschod-
niego przęsła nawy (fot. J. Szandomirski)
Nasuwa się także przypuszczenie, że może
przedstawiono tu aniołów mających reprezento-
wać dwie pozostałe hierarchie, czyli sześć chó-
rów: panowania, moce i zwierzchności; księstwa,
archaniołów i aniołów 87. Wówczas jednak należa-
łoby wyłączyć z rozważań jeden wizerunek —
ze względów kompozycyjno-formalnych najsłusz-
niej chyba anioła nad łukiem tęczowym, zestawio-
nego z mandylionem. Przedstawiane w kolejności
hierarchicznej, różnicowane strojem i atrybuta-
mi, nadto określane napisami pojawiły się one
w malarstwie bizantynizującym Italii w. XIII,
a następnie dopiero — znane z zabytków nie
wcześniejszych niż w. XV—XVII — na obszarze
greckim i krajów słowiańskich (ryc. 32) 88. Pewna
oporność w przyjęciu ikonografii dziewięciu chó-
rów anielskich w sztuce Kościoła wschodniego
87 Por. s. 25 i przypis 8. O przymiotach i funkcjach
tych chórów zob. Pseudo-Dionizy, VIII—IX (o. c.,
s. 146—153). - Roąues, o. c., s. LIII—LVII. — W teo-
logii zachodniej — N o j s z e w s k i, o. c., s. 170—171.
88 Por. przypis 15. — Na cytowanej w przypisie 44
ruskiej ikonie z w. XVII Jednorodny Syn Słowo Boże
pierwsza triada grupuje się w układzie pionowym wokół
postaci Boga Ojca i Chrystusa, przy czym trony u góry
ujęte są antropomorficznie, następne zaś chóry, repre-
zentowane dwuosobowo i wyodrębnione w okrągłych sfe-
rach, skomponowane są horyzontalnie z obu stron Pana
29. Anioł [archanioł Rafał?]. Kaplica zamkowa w Lubli-
nie, malowidło na sklepieniu południowo-zachodniego
przęsła nawy (fot. J. Urbanowicz))
tłumaczy się, być może, wierniejszą niż na Za-
chodzie postawą wobec myśli Pseudo-Dionizego.
Wbrew pozorom, dosłownie za jego traktatem
może iść bowiem tylko układ poszczególnych
stopni niebiańskich, gdyż w zakresie samego ich
wyglądu i atrybutów nie znajduje się tu odpo-
wiedniej hierarchii: wszystkie symbole, przy
swym ogólnym anagogicznym charakterze, mogą
się odnosić do wszystkich chórów 89. Jeśliby więc
przyjąć, że w zamyśle twórców lubelskich leżało
przedstawienie — obok każdego z chórów pierw-
szej triady reprezentowanego, jak widzieliśmy,
przez większą ilość wizerunków — po jednym
przedstawicielu pozostałych sześciu chórów, to
zastosowali się oni do ikonografii tematu z wcześ-
niejszej fazy rozwoju, kiedy jeszcze nie indywi-
dualizowano ich wyglądu jak tylko pewną od-
miennością kolorystyczną szat90.
Można by wreszcie rozumieć siedmiu aniołów
lubelskich w sensie bardziej ogólnym jako obraz
wszystkich, już bezimiennych mocy niebiańskich,
do których się częściej zwracała niż do konkretnie
nazwanych hierarchii zarówno liturgia bizantyń-
ska, jak rzymska w zmiennych prefacjach mszy
roku kościelnego 91.
Ostatnią wreszcie grupę stanowią czterej anio-
łowie w całych postaciach, ze świecami w rękach
Zastępów; wszystkie różnią się od siebie strojem i atry-
butami, a nadto jeszcze określającymi je napisami.
89 Pseudo-Dionizy, XV (o. s. 167—173). —
Roąues, o. c., s. XC.
90 Np. w cytowanych w przypisie 15 malowidłach
w S. Piętro koło Civate.
91 W żadnej z jedenastu prefacji liturgii rzymskiej
nie wymienia się wszystkich chórów anielskich, co naj-
wyżej tylko pięć (N o j s z e w s k i, o. c., s. 171). W Koś-
ciele greckim, w którym liturgia mszy nie uległa zmia-
nom od w. IX—X, formularz św. Bazylego odwołujący
46
zamkowa w Lublinie, malowidło na sklepieniu wschod-
niego przęsła nawy (fot. J. Szandomirski)
Nasuwa się także przypuszczenie, że może
przedstawiono tu aniołów mających reprezento-
wać dwie pozostałe hierarchie, czyli sześć chó-
rów: panowania, moce i zwierzchności; księstwa,
archaniołów i aniołów 87. Wówczas jednak należa-
łoby wyłączyć z rozważań jeden wizerunek —
ze względów kompozycyjno-formalnych najsłusz-
niej chyba anioła nad łukiem tęczowym, zestawio-
nego z mandylionem. Przedstawiane w kolejności
hierarchicznej, różnicowane strojem i atrybuta-
mi, nadto określane napisami pojawiły się one
w malarstwie bizantynizującym Italii w. XIII,
a następnie dopiero — znane z zabytków nie
wcześniejszych niż w. XV—XVII — na obszarze
greckim i krajów słowiańskich (ryc. 32) 88. Pewna
oporność w przyjęciu ikonografii dziewięciu chó-
rów anielskich w sztuce Kościoła wschodniego
87 Por. s. 25 i przypis 8. O przymiotach i funkcjach
tych chórów zob. Pseudo-Dionizy, VIII—IX (o. c.,
s. 146—153). - Roąues, o. c., s. LIII—LVII. — W teo-
logii zachodniej — N o j s z e w s k i, o. c., s. 170—171.
88 Por. przypis 15. — Na cytowanej w przypisie 44
ruskiej ikonie z w. XVII Jednorodny Syn Słowo Boże
pierwsza triada grupuje się w układzie pionowym wokół
postaci Boga Ojca i Chrystusa, przy czym trony u góry
ujęte są antropomorficznie, następne zaś chóry, repre-
zentowane dwuosobowo i wyodrębnione w okrągłych sfe-
rach, skomponowane są horyzontalnie z obu stron Pana
29. Anioł [archanioł Rafał?]. Kaplica zamkowa w Lubli-
nie, malowidło na sklepieniu południowo-zachodniego
przęsła nawy (fot. J. Urbanowicz))
tłumaczy się, być może, wierniejszą niż na Za-
chodzie postawą wobec myśli Pseudo-Dionizego.
Wbrew pozorom, dosłownie za jego traktatem
może iść bowiem tylko układ poszczególnych
stopni niebiańskich, gdyż w zakresie samego ich
wyglądu i atrybutów nie znajduje się tu odpo-
wiedniej hierarchii: wszystkie symbole, przy
swym ogólnym anagogicznym charakterze, mogą
się odnosić do wszystkich chórów 89. Jeśliby więc
przyjąć, że w zamyśle twórców lubelskich leżało
przedstawienie — obok każdego z chórów pierw-
szej triady reprezentowanego, jak widzieliśmy,
przez większą ilość wizerunków — po jednym
przedstawicielu pozostałych sześciu chórów, to
zastosowali się oni do ikonografii tematu z wcześ-
niejszej fazy rozwoju, kiedy jeszcze nie indywi-
dualizowano ich wyglądu jak tylko pewną od-
miennością kolorystyczną szat90.
Można by wreszcie rozumieć siedmiu aniołów
lubelskich w sensie bardziej ogólnym jako obraz
wszystkich, już bezimiennych mocy niebiańskich,
do których się częściej zwracała niż do konkretnie
nazwanych hierarchii zarówno liturgia bizantyń-
ska, jak rzymska w zmiennych prefacjach mszy
roku kościelnego 91.
Ostatnią wreszcie grupę stanowią czterej anio-
łowie w całych postaciach, ze świecami w rękach
Zastępów; wszystkie różnią się od siebie strojem i atry-
butami, a nadto jeszcze określającymi je napisami.
89 Pseudo-Dionizy, XV (o. s. 167—173). —
Roąues, o. c., s. XC.
90 Np. w cytowanych w przypisie 15 malowidłach
w S. Piętro koło Civate.
91 W żadnej z jedenastu prefacji liturgii rzymskiej
nie wymienia się wszystkich chórów anielskich, co naj-
wyżej tylko pięć (N o j s z e w s k i, o. c., s. 171). W Koś-
ciele greckim, w którym liturgia mszy nie uległa zmia-
nom od w. IX—X, formularz św. Bazylego odwołujący
46