DOI Artikel:
Krakowski, Piotr: Ruiny i groby w sztuce preromantyzmu i romantyzmu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20407#0126
patriotycznych. W naszej literaturze tego okresu
rodzi się przekonanie, że celem twórczości lite-
rackiej jest „reedukacja moralna społeczeństwa”,
w której mieści się także swoista reedukacja pa-
triotyczna. Wśród zagadnień interesujących ów-
czesnych pisarzy i poetów polskich dość istotne
miejsce zamują właśnie sprawy polityczne i pa-
triotyczne, co pozostawało w związku z drama-
tycznymi losami Polski od czasu rozbiorów, a do
szczególnego nasilenia doszło po upadku państwo-
wości. Sprawdza się to w twórczości Woronicza,
Czartoryskiego i wielu poetów pierwszego dzie-
sięciolecia w. XIX. Liczne utwory o charakterze
elegijnym otrzymały dodatkowe treści patrio-
tyczne
Asocjacje historyczno-polityczne przy tema-
cie ruin i grobów zaczynają występować ze szcze-
gólną siłą na początku w. XIX. Tym bardziej że
romantyzm, obok dominującej do tej pory ruiny
antycznej, wprowadza na wielką skalę ruiny
średniowieczne, mieszczące się jak najbardziej
w czasie historycznym poszczególnych narodów
europejskich. Ich patriotyczne znaczenie akcen-
tują szczególnie Niemcy, którzy właśnie w tym
okresie „odkrywają” gotyk jako swój styl „naro-
dowy”. Jak powiada wielokrotnie już cytowany
Vogel, „ten sam duch, który wezwał naród do
ukończenia katedry kolońskiej i zrekonstruowa-
nia Malborka, widział w średniowiecznej ruinie
ojczyźniany pomnik w ogóle, piewcę wielkiej
przeszłości, zapowiedź wielkiej przyszłości”63 64.
W niemieckim malarstwie romantycznym naj-
łatwiej tego rodzaju tendencje wykazać na przy-
kładzie twórczości Caspra Davida Friedricha,
u którego bardzo często występują zarówno rui-
ny, jak i groby. Jego twórczość łączy się szerzej
w tym czasie, tj. okresie wojen napoleońskich,
z zarysowującym się problemem tzw. sztuki pa-
triotycznej 65. U Friedricha mamy do czynienia
z wyraźną obsesją śmierci. Wiadomo, że po przy-
byciu do Drezna usiłował popełnić samobójstwo.
Raczyński w swojej Geschichte der neueren deut-
schen Kunst, mówi o jego „trube Stimmung”.
Złożyło się na to zresztą kilka przyczyn, przede
wszystkim jednak tragiczna śmierć brata, który
utonął wyciągając Caspra Davida spod lodu. Na-
stępnie z „melancholią” malarza należy łączyć
jego żarliwy protestantyzm. Dla niego całe do-
czesne życie było padołem płaczu — Jammertal,
zgodnie z tym, co wyrażała stara protestancka
pieśń kościelna, ułożona w r. 1524 przez Marci-
na Lutra: Mitten wir im Leben sind, mit dem Tod
umfangen...66. Niewątpliwie, jak podkreśla Fritz
Nemitz, silne były u Friedricha wpływy Jacoba
Bohme 67. Znane są wypowiedzi niemieckiego ma-
larza na temat śmierci, wiersze i aforyzmy 68. In-
tryguje go wieczna tajemnica śmierci, której roz-
wiązania i usprawiedliwienia szuka w wierze
i miłości chrześcijańskiej 69. Stąd też u Friedricha
tak często biorą się motywy nawiązujące do
śmierci, doczesnej znikomości, smutne melancho-
lijne okolice, zimowe i nocne pejzaże, cmentarze,
groby, trumny i ruiny. Wyodrębniają się zwłasz-
cza obrazy i rysunki przedstawiające groby oraz
ruiny. A więc naprzód grupa przedstawień z me-
galitami. Początkowo uważano, że tego rodzaju
przedstawienia symbolizowały świat bohatersko-
-pogański i jego zmierzch. Ale interpretację ta-
ką można by całkowicie odwrócić i wtedy mieli-
byśmy do czynienia z „pełną chwały, narodową
przeszłością, która oddziałuje aż do chwili obec-
nej” 70. Miałby to być zatem monumentalny znak
przeszłości, który przetrwał tysiąclecia, mimo
wszystkich dziejowych kataklizmów. Przedsta-
wienia owych grobów megalitowych łączył Frie-
drich w swoich obrazach z różnymi porami roku,
z różnymi drzewami mającymi znaczenia symbo-
liczne, np. Hiinengrab im Schnee (ryc. 8). Sta-
rożytny grób i dęby, które zawsze były symbolem
niemieckiej tężyzny i trwałości i które skutecznie
opierają się zimie, stanowią analogię do ówcze-
snej sytuacji politycznej, do klęsk militarnych,
jakie w tym czasie ponosiły wojska pruskie w
walkach z Napoleonem (Jena, Auerstedt) 71. Ale
63 T. Kostkiewiczowa, Sentymentalizm w lite- Wahlst du zum Gegenstand der Malerei
raturze polskiego Oświecenia [w:] Problemy literatury So oft den Tod, Verganglichkeit und Grab?
polskiego Oświecenia, Wrocław 1973. s. 286 i n. Um ewig einst zu leben,
61 V o g e 1, o. c., s. 9. Muss* man sich oft dem Tod ergeben” — cyt. za
65 Zob. na ten temat pracę zbiorową pt. Patriotische q D. Friedrich, Bekenntnisse im Wort, Berlin 1939,
Kunst aus der Zeit der Volkserhebung 1813, Berlin 1953. s. 33.
66 Jen.sen, o. c., s. 118. )t;Geheimnis bleibet euch ewig der Tod,
67 P. Nemitz, Caspar David Friedrieu, Munchen Afoer Glaube und Liebe sieht
1943, s. 30. Także K. K. E b e r 1 e i n, Caspar David Freude und Licht jenseit dem Grabę” — tamże,
Friedrich, der Landschaftsrriuler, Leipzig 1942, s. 6. s. 5.
es Wydaje się, że bardzo istotny dla twórczości Frie- 70 Janson, o. c., s. 129.
dricha, stanowiący niejako jego credo artystyczne, jest 71 Tego rodzaju właśnie interpretację sugeruje np.
wiersz. Teodor Korner w swoim poemacie Die Eichen:
„Warum, die Frag ist oft zu mir ergangen, ..Deutsches Yolk, du herrlichstes von allen,
118
rodzi się przekonanie, że celem twórczości lite-
rackiej jest „reedukacja moralna społeczeństwa”,
w której mieści się także swoista reedukacja pa-
triotyczna. Wśród zagadnień interesujących ów-
czesnych pisarzy i poetów polskich dość istotne
miejsce zamują właśnie sprawy polityczne i pa-
triotyczne, co pozostawało w związku z drama-
tycznymi losami Polski od czasu rozbiorów, a do
szczególnego nasilenia doszło po upadku państwo-
wości. Sprawdza się to w twórczości Woronicza,
Czartoryskiego i wielu poetów pierwszego dzie-
sięciolecia w. XIX. Liczne utwory o charakterze
elegijnym otrzymały dodatkowe treści patrio-
tyczne
Asocjacje historyczno-polityczne przy tema-
cie ruin i grobów zaczynają występować ze szcze-
gólną siłą na początku w. XIX. Tym bardziej że
romantyzm, obok dominującej do tej pory ruiny
antycznej, wprowadza na wielką skalę ruiny
średniowieczne, mieszczące się jak najbardziej
w czasie historycznym poszczególnych narodów
europejskich. Ich patriotyczne znaczenie akcen-
tują szczególnie Niemcy, którzy właśnie w tym
okresie „odkrywają” gotyk jako swój styl „naro-
dowy”. Jak powiada wielokrotnie już cytowany
Vogel, „ten sam duch, który wezwał naród do
ukończenia katedry kolońskiej i zrekonstruowa-
nia Malborka, widział w średniowiecznej ruinie
ojczyźniany pomnik w ogóle, piewcę wielkiej
przeszłości, zapowiedź wielkiej przyszłości”63 64.
W niemieckim malarstwie romantycznym naj-
łatwiej tego rodzaju tendencje wykazać na przy-
kładzie twórczości Caspra Davida Friedricha,
u którego bardzo często występują zarówno rui-
ny, jak i groby. Jego twórczość łączy się szerzej
w tym czasie, tj. okresie wojen napoleońskich,
z zarysowującym się problemem tzw. sztuki pa-
triotycznej 65. U Friedricha mamy do czynienia
z wyraźną obsesją śmierci. Wiadomo, że po przy-
byciu do Drezna usiłował popełnić samobójstwo.
Raczyński w swojej Geschichte der neueren deut-
schen Kunst, mówi o jego „trube Stimmung”.
Złożyło się na to zresztą kilka przyczyn, przede
wszystkim jednak tragiczna śmierć brata, który
utonął wyciągając Caspra Davida spod lodu. Na-
stępnie z „melancholią” malarza należy łączyć
jego żarliwy protestantyzm. Dla niego całe do-
czesne życie było padołem płaczu — Jammertal,
zgodnie z tym, co wyrażała stara protestancka
pieśń kościelna, ułożona w r. 1524 przez Marci-
na Lutra: Mitten wir im Leben sind, mit dem Tod
umfangen...66. Niewątpliwie, jak podkreśla Fritz
Nemitz, silne były u Friedricha wpływy Jacoba
Bohme 67. Znane są wypowiedzi niemieckiego ma-
larza na temat śmierci, wiersze i aforyzmy 68. In-
tryguje go wieczna tajemnica śmierci, której roz-
wiązania i usprawiedliwienia szuka w wierze
i miłości chrześcijańskiej 69. Stąd też u Friedricha
tak często biorą się motywy nawiązujące do
śmierci, doczesnej znikomości, smutne melancho-
lijne okolice, zimowe i nocne pejzaże, cmentarze,
groby, trumny i ruiny. Wyodrębniają się zwłasz-
cza obrazy i rysunki przedstawiające groby oraz
ruiny. A więc naprzód grupa przedstawień z me-
galitami. Początkowo uważano, że tego rodzaju
przedstawienia symbolizowały świat bohatersko-
-pogański i jego zmierzch. Ale interpretację ta-
ką można by całkowicie odwrócić i wtedy mieli-
byśmy do czynienia z „pełną chwały, narodową
przeszłością, która oddziałuje aż do chwili obec-
nej” 70. Miałby to być zatem monumentalny znak
przeszłości, który przetrwał tysiąclecia, mimo
wszystkich dziejowych kataklizmów. Przedsta-
wienia owych grobów megalitowych łączył Frie-
drich w swoich obrazach z różnymi porami roku,
z różnymi drzewami mającymi znaczenia symbo-
liczne, np. Hiinengrab im Schnee (ryc. 8). Sta-
rożytny grób i dęby, które zawsze były symbolem
niemieckiej tężyzny i trwałości i które skutecznie
opierają się zimie, stanowią analogię do ówcze-
snej sytuacji politycznej, do klęsk militarnych,
jakie w tym czasie ponosiły wojska pruskie w
walkach z Napoleonem (Jena, Auerstedt) 71. Ale
63 T. Kostkiewiczowa, Sentymentalizm w lite- Wahlst du zum Gegenstand der Malerei
raturze polskiego Oświecenia [w:] Problemy literatury So oft den Tod, Verganglichkeit und Grab?
polskiego Oświecenia, Wrocław 1973. s. 286 i n. Um ewig einst zu leben,
61 V o g e 1, o. c., s. 9. Muss* man sich oft dem Tod ergeben” — cyt. za
65 Zob. na ten temat pracę zbiorową pt. Patriotische q D. Friedrich, Bekenntnisse im Wort, Berlin 1939,
Kunst aus der Zeit der Volkserhebung 1813, Berlin 1953. s. 33.
66 Jen.sen, o. c., s. 118. )t;Geheimnis bleibet euch ewig der Tod,
67 P. Nemitz, Caspar David Friedrieu, Munchen Afoer Glaube und Liebe sieht
1943, s. 30. Także K. K. E b e r 1 e i n, Caspar David Freude und Licht jenseit dem Grabę” — tamże,
Friedrich, der Landschaftsrriuler, Leipzig 1942, s. 6. s. 5.
es Wydaje się, że bardzo istotny dla twórczości Frie- 70 Janson, o. c., s. 129.
dricha, stanowiący niejako jego credo artystyczne, jest 71 Tego rodzaju właśnie interpretację sugeruje np.
wiersz. Teodor Korner w swoim poemacie Die Eichen:
„Warum, die Frag ist oft zu mir ergangen, ..Deutsches Yolk, du herrlichstes von allen,
118