Polska Akademia Umieje̜tności <Krakau> / Komisja Historii Sztuki [Hrsg.]; Polska Akademia Nauk <Warschau> / Oddział <Krakau> / Komisja Teorii i Historii Sztuki [Hrsg.]: Folia Historiae Artium (14.1978)

Folia Historiae Artium, T. XIV (1978)

TADEUSZ DOBROWOLSKI

ISTOTNE CECHY PÓŹNOGOTYCKIEGO MALARSTWA POLSKIEGO

1. UWAGI WSTĘPNE

Problem odrębności różnych sztuk narodo-
wych bywał podejmowany rzadko, zastępowany
z reguły opisem chronologicznie uszeregowanych
faz rozwoju twórczości artystycznej. Nie powin-
no to dziwić, gdyż trudno o jednoznaczne stwier-
dzenia trwałych jakości formalnych w przypad-
ku, kiedy nie można poprzestać na synchronii
i statycznym modelu sztuki, sugerowanym np.
przez wczesny strukturalizm Levi-Straussa, lecz
trzeba się zająć dłuższym okresem czasowym.
Zawsze bowiem sprawdza się prawo ewolucji,
a przynajmniej zmienności stylistycznych cech
sztuk plastycznych. Trudno też mówić o trwałych
właściwościach europejskich obszarów sztuki,
skoro przeciwstawiają się im przynajmniej dwa
zjawiska. Po pierwsze wchodzą w grę, jak się
rzekło, ustawiczne przekształcenia sztuki, po dru-
gie wszystkie regiony Europy wymieniają mię-
dzy sobą swoje osiągnięcia w dziedzinie plastyki,
co musi osłabiać aktywność własnych, etniczno-
-psychicznych źródeł sztuki i zacierać jej poten-
cjalne możliwości czy tendencje twórcze. W wy-
niku wymiany wartości upodabniają się do' siebie
działania artystyczne narodów. Niemniej zyskują
pełne uzasadnienie takie określenia, jak sztuka
włoska, francuska, niderlandzka, niemiecka, itd.,
których cechy od razu zwracają uwagę, rozpo-
znawalne niemal w sposób odruchowy, jak gdyby
intuicyjny.

Z drugiej strony sprawdza się zasada jedności
w wielości, bo — jeśli posłużyć się łatwymi przy-
kładami — trzeba stwierdzić, że tzw. styl mię-

1 Typowa pod tym względem jest wydana w czasie

II wojny światowej książka: H. K u r t z, Krakau, Bil-
dnis einer deutschen Stadt in Osten, Bayreuth 1944. Już
po wojnie ukazał .się mały słownik sztuki: J. J a h n,
Worterbuch der Kunst, Berlin 1957. W haśle Polnische

dzynarodowy XIV wieku, pomimo jakościowych
różnic lokalnych, miał charakter jednolity i wszę-
dzie stosował formy podobne. W nowszych zno-
wu czasach styl neoklasyczny opanował obszary
od brzegów Wielkiej Brytanii po Rosję, zawsze
zachowując swoje cechy istotne, związane z an-
tykiem.

Główne źródła sztuki europejskiej biją w
dwóch krajach, we Włoszech i Francji, które na-
leżą do bezpośrednich dziedziców kultury łaciń-
skiej i jako takie oddziaływały na kulturę całej
Europy, zachowując wyrazistość swoich jakości
artystycznych.

Bez porównania więcej kłopotu nasuwa inter-
pretacja sztuki polskiej, która w ciągu tysiącle-
cia swej historii korzystała z dorobku różnych
ośrodków kultury. W stosunku do Europy połu-
dniowej i zachodniej była sztuką peryferyjną
i owocem kultury otwartej na prądy płynące z
Zachodu. Zawiłe sploty oddziaływań obcych,
utrzymujących się przy życiu pewnych form kul-
tury lokalnej (nawet przedchrześcijańskiej), roz-
maitych reakcji na wpływy oraz różnych sposo-
bów odbierania bodźców przez poszczególne ga-
łęzie naszej sztuki, skłaniają do ograniczenia te-
matu, którym będzie tylko malarstwo polskie w.
XV i początków w. XVI. Będzie nim dlatego, że
prezentuje fazę dojrzałości, dzięki czemu łatwiej
w nim odnaleźć jakości skrystalizowane, wyraź-
ne. A jednak i temu malarstwu nauka odmawia-
ła cech swoistych, traktując je jako sztukę nie-
miecką w następstwie kolonizacji kraju na pra-
wie magdeburskim1 II, aczkolwiek np. krakowskie
księgi miejskie wymieniają obok malarzy obcego

Kunst (s. 525—526) autor informuje, że sztuka polska
po r. 1241 „jest w przeważającym stopniu przejawem
promieniowania sztuki niemieckiej [...] w ciągu w. XVI
wysycha dopływ sił artystycznych z Niemiec w związku
ze wzrostem polskiej świadomości narodowej, czego na-

5