DOI Artikel:
Gryglewicz, Tomasz: Termin "groteska" a sztuki plastycne
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20537#0028
Kwintesencją ducha epoki późnego średniowie-
cza i wczesnej nowożytności jest twórczość Hiero-
nima Boscha, przesiąknięta demonicznością, a za-
razem groteskowością. Bosch w swoich dziełach
okazuje się najznakomitszym wynalazcą fanta-
stycznych postaci — w części ludzkich, w części
zwierzęcych, w części „przedmiotowych" — któ-
re są przede wszystkim postaciami diabłów w je-
go sądach ostatecznych, piekłach, kuszeniach św.
Antoniego. Na przykładzie twórczości autora Ogro-
du rozkoszy ziemskich możemy prześledzić prob-
lem stosunku postaci symbolicznej do groteski.
Realistyczne malarstwo niderlandzkie wieku XV
u Jana van Eycka czy u Rogera van der Weyde-
na cechuje według E. Panofskiego ukryty symbo-
lizm 82. Każdy przedmiot, skrupulatnie i drobiaz-
gowo oddany za pomocą naturalistycznego warsz-
tatu, posiada jakieś ukryte znaczenie symboliczne.
U Boscha natomiast ów symbolizm „ukryty" zo-
staje zamieniony, jak pisze Anna Boczkowska, na
symbolizm „jawny" 83. Każde, nawet pozornie naj-
bardziej nadrealne i fantastyczne, przedstawie-
nie jest w rzeczywistości przemyślanym rebusem,
przekazującym określone treści za pomocą języka
symboli.
Rzeczywistość w obrazach Boscha jest całko-
wicie zdeterminowana ostrym podziałem na prze-
ciwstawne dobro d zło, Boga i szatana, piekło i nie-
bo. W tym systemie los człowieka, jego życie i
charakter zależy od konfiguracji gwiazd i planet,
od czterech pór roku i czterech żywiołów. Tego
typu treści, uformowane na bazie religii chrześci-
jańskiej i filozofii starożytnej, głównie platoń-
skiej, przekazują „symboliczne" obrazy Boscha.
Lecz chociaż każda fantastyczna figura z jego o-
brazów okazuje się precyzyjnym symbolem, nie
zmienia to faktu, że pozostaje nadal figurą grotes-
kową. Groteska więc jest sposobem konstruowa-
nia wizji artystycznej, nie będącym w sprzecznoś-
ci z przekazywanymi treściami literackimi i filo-
zoficznymi.
Dzieła Boscha mogą być rozpatrywane jako
niezwykłe kompendia różnorodnych motywów,
chwytów i efektów groteskowych — od hybryda-
cji, deproporcjonalizacji i karykatury, przez gryl-
le, żywe pejzaże, do technicznej groteski: samo-
bieżnych lub latających pojazdów, ożywających
przedmiotów i mechanizmów (ryc. 5).
„W Raju Eklezji [...] zwierzęta i ludzie żyją w
przyjaznej symbiozie — pisze Boczkowska o cen-
82 E. Panof sky, Rzeczywistość i symbol w ma-
larstwie niderlandzkim XV wieku... [w:] E. Panof sky,
Studia z historii sztuki, oprać. J. Białostocki, War-
szawa 1971.
5. Hieronim Bosch, Piekło, fragment lewego skrzydła
tryptyku z tzw. Ogrodem rozkoszy ziemskich, Madryt,
Prado (wg L. Baldassa)
tralnej scenie Ogrodu rozkoszy ziemskich. —
Skłócone elementy —■ woda, ziemia i powietrze
pozostają również w harmonijnym związku, z któ-
rego wykluczone zostały wszelkie przeciwieństwa.
Ptaki przebywają w wodzie jak ryby, ryby fru-
wają i odpoczywają na łące, człowiek oddycha w
wodzie jak ryba, mając w niej zanurzoną głowę,
ludzie szybują po niebie jak ptaki. Ich postaci wy-
rastają z kwiatów. Owoce i kwiaty zastępują tak-
że części ioh ciał. Rośliny, zwierzęta, osoby two-
rzą nadrealne zespolone ciałami bukiety. Odwró-
cone zostały także ich proporcje. Ptaki, rośliny,
owoce przerastają swą wielkością ludzi. Ekwili-
brystyczne wyczyny zbawionych, stojących w naj-
dziwniejszych pozach na skałach i roślinach, wska-
zują również, że przezwyciężone zostały wszelkie
utrudnienia i opory stawiane przez świat materii.
Raj Eklezji jest rajem, w którym zniesione zostały
wszelkie niebezpieczeństwa i śmiercionośne różnice
biologiczne i fizjologiczne między światem żywio-
łów, ludzi, zwierząt i roślin. Nie ma w nim cho-
rób, śmierci, zabójstw, rozkładu, agresji, niena-
wiści, drapieżności, zła" 84.
Z tym karnawałowym w istocie rajem, w któ-
rym zostały przekroczone nie tylko ludzkie, ale
83 A. Boczkowska, Hieronim Bosch, Warszawa
1974.
84 A. Boczkowska, Tryumf Luny i Wenus. Pa-
sja Hieronima Boscha, Kraków 1980, s. 60.
22
cza i wczesnej nowożytności jest twórczość Hiero-
nima Boscha, przesiąknięta demonicznością, a za-
razem groteskowością. Bosch w swoich dziełach
okazuje się najznakomitszym wynalazcą fanta-
stycznych postaci — w części ludzkich, w części
zwierzęcych, w części „przedmiotowych" — któ-
re są przede wszystkim postaciami diabłów w je-
go sądach ostatecznych, piekłach, kuszeniach św.
Antoniego. Na przykładzie twórczości autora Ogro-
du rozkoszy ziemskich możemy prześledzić prob-
lem stosunku postaci symbolicznej do groteski.
Realistyczne malarstwo niderlandzkie wieku XV
u Jana van Eycka czy u Rogera van der Weyde-
na cechuje według E. Panofskiego ukryty symbo-
lizm 82. Każdy przedmiot, skrupulatnie i drobiaz-
gowo oddany za pomocą naturalistycznego warsz-
tatu, posiada jakieś ukryte znaczenie symboliczne.
U Boscha natomiast ów symbolizm „ukryty" zo-
staje zamieniony, jak pisze Anna Boczkowska, na
symbolizm „jawny" 83. Każde, nawet pozornie naj-
bardziej nadrealne i fantastyczne, przedstawie-
nie jest w rzeczywistości przemyślanym rebusem,
przekazującym określone treści za pomocą języka
symboli.
Rzeczywistość w obrazach Boscha jest całko-
wicie zdeterminowana ostrym podziałem na prze-
ciwstawne dobro d zło, Boga i szatana, piekło i nie-
bo. W tym systemie los człowieka, jego życie i
charakter zależy od konfiguracji gwiazd i planet,
od czterech pór roku i czterech żywiołów. Tego
typu treści, uformowane na bazie religii chrześci-
jańskiej i filozofii starożytnej, głównie platoń-
skiej, przekazują „symboliczne" obrazy Boscha.
Lecz chociaż każda fantastyczna figura z jego o-
brazów okazuje się precyzyjnym symbolem, nie
zmienia to faktu, że pozostaje nadal figurą grotes-
kową. Groteska więc jest sposobem konstruowa-
nia wizji artystycznej, nie będącym w sprzecznoś-
ci z przekazywanymi treściami literackimi i filo-
zoficznymi.
Dzieła Boscha mogą być rozpatrywane jako
niezwykłe kompendia różnorodnych motywów,
chwytów i efektów groteskowych — od hybryda-
cji, deproporcjonalizacji i karykatury, przez gryl-
le, żywe pejzaże, do technicznej groteski: samo-
bieżnych lub latających pojazdów, ożywających
przedmiotów i mechanizmów (ryc. 5).
„W Raju Eklezji [...] zwierzęta i ludzie żyją w
przyjaznej symbiozie — pisze Boczkowska o cen-
82 E. Panof sky, Rzeczywistość i symbol w ma-
larstwie niderlandzkim XV wieku... [w:] E. Panof sky,
Studia z historii sztuki, oprać. J. Białostocki, War-
szawa 1971.
5. Hieronim Bosch, Piekło, fragment lewego skrzydła
tryptyku z tzw. Ogrodem rozkoszy ziemskich, Madryt,
Prado (wg L. Baldassa)
tralnej scenie Ogrodu rozkoszy ziemskich. —
Skłócone elementy —■ woda, ziemia i powietrze
pozostają również w harmonijnym związku, z któ-
rego wykluczone zostały wszelkie przeciwieństwa.
Ptaki przebywają w wodzie jak ryby, ryby fru-
wają i odpoczywają na łące, człowiek oddycha w
wodzie jak ryba, mając w niej zanurzoną głowę,
ludzie szybują po niebie jak ptaki. Ich postaci wy-
rastają z kwiatów. Owoce i kwiaty zastępują tak-
że części ioh ciał. Rośliny, zwierzęta, osoby two-
rzą nadrealne zespolone ciałami bukiety. Odwró-
cone zostały także ich proporcje. Ptaki, rośliny,
owoce przerastają swą wielkością ludzi. Ekwili-
brystyczne wyczyny zbawionych, stojących w naj-
dziwniejszych pozach na skałach i roślinach, wska-
zują również, że przezwyciężone zostały wszelkie
utrudnienia i opory stawiane przez świat materii.
Raj Eklezji jest rajem, w którym zniesione zostały
wszelkie niebezpieczeństwa i śmiercionośne różnice
biologiczne i fizjologiczne między światem żywio-
łów, ludzi, zwierząt i roślin. Nie ma w nim cho-
rób, śmierci, zabójstw, rozkładu, agresji, niena-
wiści, drapieżności, zła" 84.
Z tym karnawałowym w istocie rajem, w któ-
rym zostały przekroczone nie tylko ludzkie, ale
83 A. Boczkowska, Hieronim Bosch, Warszawa
1974.
84 A. Boczkowska, Tryumf Luny i Wenus. Pa-
sja Hieronima Boscha, Kraków 1980, s. 60.
22